Kolejny, po Reducie Ordona, utwór Adama Mickiewicza poświęcony bohaterom powstania listopadowego. Śmierć Pułkownika to utwór opowiadający o ostatnich chwilach życia Emilii Plater, walczącej w powstaniu listopadowym. Kobiety niezwykłej, bo kobiety - żołnierza, co czyni ją wyjątkową na tle większości kobiet jej epoki.
Tekst pod linkiem: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/smierc-pulkownika.html
To w jaki sposób wyobrażamy sobie dziś Emilię Plater zawdzięczamy Achille Devéri. Wszystko wskazuje na to, że tworząc litografię Devéria dał się nieco ponieść fantazji. Tymczasem z przekazów współczesnych wiemy, że Emilia była drobną, niepozorną blondynką i raczej nie uważano jej za specjalnie urodziwą.
Emila Plater (1806 - 1831) polska hrabianka, kapitan Wojska Polskiego w czasie powstania listopadowego, Emilia była jedną z pierwszych inicjatorek samodzielnego powstania na Litwie. Jako kobieta nie została jednak dopuszczona do narad komitetu kierującego. Nie powstrzymało to Emilii od działania. Obcięła swoje długie włosy, kazała sobie i swojej najlepszej przyjaciółce Marii Prószyńskiej uszyć męskie stroje i uzbrojona w pistolety i sztylet wyruszyła walczyć w powstaniu. Sformowany przez nią oddział partyzancki liczył 280 strzelców, kilkuset chłopów kosynierów i 60 kawalerzystów. Emilia dzieliła z podkomendnymi wszystkie trudy walki partyzanckiej, zyskała sobie wkrótce ich miłość i uznanie, chociaż w świecie salonów nie szczędzono jej złośliwych uwag i zarzutów niemoralności. W walkach Emilia wykazywała się szczególnym męstwem i odwagą. Kiedy w obliczu klęski partyzanci zaczęli składać broń miała powiedzieć: Lepiej byłoby umrzeć, niż skończyć takim upokorzeniem. W celu kontynuowania walki postanowiła przedostać się do Warszawy. Trudy wędrówki – zmęczenie, głód, bezsenność – okazały się jednak ponad jej siły fizyczne. Wycieńczona Emilia najpierw spędziła kilka dni w wiejskiej chacie, a potem została przeniesiona do dworu Ignacego Abłamowicza w Justianowie. Była przy niej przyjaciółka Maria Prószyńska. Emilię kurowano tam i ukrywano jako bonę pod nazwiskiem Korawińskiej. Mimo troskliwej opieki, którą została otoczona, Emilia Plater po przyjęciu sakramentów świętych zmarła 23 grudnia 1831.
Nic dziwnego, że piękna powstańcza karta w życiorysie Emilii Plater zainspirowała Adama Mickiewicza do stworzenia utworu Śmierć Pułkownika. I chociaż tym razem wiersz nie odbiega od faktów tak daleko jak w przypadku Reduty Ordona to jednak same okoliczności śmierci Emilii Plater nie były dokładnie takie, jak opisuje to poeta. Dla osiągnięcia zamierzonego wyrazu poetyckiego twórca nie waha się manipulować faktami. To kolejny dowód na to, że literatura rządzi się swoimi prawami. Jak wynika z notki biograficznej Emilia zmarła w dworze Ignacego Abłamowicza, była przy niej przyjaciółka Maria Prószyńska. W wierszu Mickiewicza Emilia umiera w chacie leśnika, w lesie. Otoczona przez swoich żołnierzy i ludność z pobliskiej wioski. Te, stworzone przez poetę, okoliczności mają na celu podkreślenie faktu, że Emilia była przede wszystkim żołnierzem, a dopiero później kobietą i szlachcianką. Prosta żołnierska śmierć w ascetycznych warunkach jest konsekwencją decyzji Emilii o walce w powstaniu, o wyborze trudnego losu żołnierza i porzuceniu wygód hrabianki. Literacka kreacja Mickiewicza podkreśla bohaterstwo Emilii Plater i wzmaga dramatyzm jej śmierci. W innym miejscu powiemy sobie dlaczego Mickiewicz (znowu wbrew faktom) uczynił Emilię pułkownikiem, mimo że w rzeczywistości posiadała honorowy stopień kapitana.
rodzaj literacki: liryka pośrednia, sytuacyjna;
gatunek literacki: wiersz, utwór przypomina żołnierską balladę
czas akcji: noc do świtu (Z rannym świtem dzwoniono w kaplicy); czas powstania listopadowego (Bo już Moskal był w tej okolicy);
miejsce akcji: chata leśnika (W głuchej puszczy, przed chatką leśnika), na uboczu, ale w pobliżu wsi (Z wiosek zbiegły się tłumy wieśniacze);
Opowiadanie o ostatnich chwilach życia Pułkownika zostaje powierzone świadkowi wydarzeń, obserwatorowi, który bacznie przygląda się temu, co dzieje się w chacie i wokół niej. Osoba mówiąca w wierszu nie jest wszechwiedząca (jej wiedza jest ograniczona). Jest w tej samej sytuacji, co odbiorca utworu. Nie wie, kim jest konający żołnierz. Bohatera otacza aura tajemniczości. Na podstawie opisanych sytuacji czytelnik może się zorientować, że jest to ktoś bardzo ważny i zasłużony (chaty leśnika pilnują straże, do umierającego dowódcy schodzi się lud itp.). Dopiero ostatnia zwrotka odsłania prawdę o bohaterze. Osoba mówiąca jest nią tak samo zaskoczona, jak odbiorcy utworu. Świadczą o tym słowa:
[...] Ach, to była dziewica,
To Litwinka, dziewica-bohater,
Wódz Powstańców - Emilija Plater!
Okoliczności śmierci Emilii Plater w utworze Mickiewicza są opisane szczegółowo, odejściu bohaterki z tego świata towarzyszą konkretne gesty, które mają na celu zaznaczyć, że umiera osoba znacząca, ceniona, obdarzona szacunkiem i miłością swoich podwładnych.
Gesty i ich znaczenie:
Polecenie przyniesienia munduru to nawiązanie do gestu hetmana Stefana Czarnieckiego, który przed śmiercią żegnał się ze swoim rumakiem - w ten sposób Mickiewicz wpisuje bohaterkę - w poczet największych dowódców.
Polecenie przyniesienia munduru i założenie go przed śmiercią określa tożsamość bohaterki, podkreśla, że to właśnie bycie żołnierzem jest dla niej najważniejsze.
Polecenie przyniesienia swojego żołnierskiego ekwipunku oznacza, że symbolicznie Emilia nie chce przerywać walki, w ten sposób chce pokazać, że będzie ze swoimi żołnierzami nawet po śmierci.
Modlitwa w obecności księdza, przyjęcie Komunii Świętej, wzięcie krzyża do ręki to gesty, które manifestują wiarę chrześcijańską bohaterki i jej oddanie Bogu.
Przedmioty, którymi otoczona jest w chwili śmierci bohaterka utworu przynależą do dwóch sfer:
znaki żołnierza: koń, kordelas, ładunki, mundur strzelecki, rynsztunki, siodło
znaki święte: krzyż, pacierze, Komunia Święta
Emilia Plater była bez wątpienia postacią wyjątkową. Była kobietą - wodzem, którą żegnali wierni jej żołnierze. To właśnie ich reakcje pokazują, jak niezwykłą osobą była. Potrafiła sprawić, że starzy zaprawieni w boju żołnierze, którzy widzieli niejedną śmierć, płakali w chwili jej odejścia. Za życia wzbudzała miłość i szacunek. Gdy zmarła zapanował żal, smutek a nawet rozpacz. W utworze Emilię opłakują również prości ludzie z okolicznych wsi. Oni również wiedzą, że żegnają wielkiego wodza i bohaterkę.
apoteoza / gloryfikacja / idealizacja
Omawianie Śmierci Pułkownika to dobry moment na wprowadzenie trzech pojęć: apoteozy, gloryfikacji i idealizacji. Są to pojęcia związane z postrzeganiem i wartościowaniem osób, przedmiotów lub zjawisk.
apoteoza - pochwała osób, rzeczy, wydarzeń, idei bądź wartości (np. apoteoza życia, bohaterstwa); również traktowanie kogoś lub czegoś jak bóstwa (ubóstwienie)
gloryfikacja - wysławianie, wychwalanie jakiejś osoby, jej czynów, jakichś idei itp.
idealizacja - wyobrażanie sobie lub przedstawianie czegoś jako dużo lepszego niż jest w rzeczywistości
Po zapoznaniu się ze znaczeniem powyższych pojęć możemy sformułować następujący wniosek: wiersz Mickiewicza zawiera gloryfikację głównej bohaterki. Utwór jest apoteozą Emilii Plater. Wyrazem najwyższego uznania dla bohaterki jest również uczynienie z niej pułkownika, mimo że w rzeczywistości była kapitanem. To z kolei element idealizacji, który ma podkreślić ogromne uznanie poety dla postawy i czynów bohaterki. Również zapis słowa Pułkownik z wielkiej litery świadczy o wielkim szacunku Mickiewicza dla dzielnej Litwinki.
Budowa utworu:
5 zwrotek (cztery ośmiowersowe, ostatnia - pięciowersowa)
w każdym wersie jest 10 sylab (dziesięciozgłoskowiec)
występują rymy żeńskie (np. wylali - płakali, kaplicy - okolicy) w różnych układach:
parzyste (w ostatniej zwrotce: lica - dziewica, bohater - Plater)
okalające (np. w 3 zwrotce: żołnierze - wylali - płakali - pacierze)
przeplatane (krzyżowe) (np. w 1 zwrotce: leśnika - zielona - Pułkownika - kona)
Dzięki regularnej budowie wiersz jest bardzo rytmiczny, dlatego nie byłoby trudności z zaśpiewaniem go (w ten sposób nawiązuje do pieśni żołnierskich). Utwór jest również nacechowany emocjonalnie, co podkreślają zastosowane przez poetę środki stylistyczne:
epitety - głuchej puszczy, rota strzelców zielona, rannym świtem, żołnierskiej odzieży
hiperbola - zbiegły się tłumy wieśniacze
wyliczenie - w ręku krzyż, w głowach siodło i burka, a u boku kordelas, dwururka
powtórzenie - Kazał konia pułkownik kulbaczyć, /Konia w każdej sławnego potrzebie [...] Kazał przywieść do izby - do siebie. / Kazał przynieść swój mundur...
pytanie retoryczne - Lecz ten wódz, choć w żołnierskiej odzieży, / Jakie piękne dziewicze ma lica?
wykrzyknienie - To Litwinka, dziewica - bohater, / Wódz Powstańców - Emilija Plater!
Każda strofa utworu Adama Mickiewicza to oddzielny obraz poetycki (fragment świata przedstawionego w utworze lirycznym), któremu można nadać odrębny tytuł:
Strofa 1. W leśnej chatce leży ciężko chory Pułkownik - wokół niego zgromadzili się prości ludzie i żołnierze.
Strofa 2. Pułkownik ma ostatnie życzenie przed śmiercią - chce zobaczyć swojego konia i żołnierski rynsztunek.
Strofa 3. Umierający przyjmuje sakramenty (ostatnie namaszczenie) - wszyscy zgromadzeni płaczą.
Strofa 4. Wczesnym rankiem lud żegna się z martwym Pułkownikiem.
Strofa 5. Zgromadzeni zauważają, że dzielnym żołnierzem była kobieta - Emilia Plater.
ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania
W Reducie Ordona mamy do czynienia z opisem bohaterskiej śmierci, z aktem poświęcenia w obronie ojczyzny i wolności. Natomiast Śmierć Pułkownika opisuje odejście żołnierza - bohatera i reakcję otoczenia na jego śmierć. Oba utwory opowiadają o tym jak odchodzą bohaterowie. Ludzie, którzy nad własne życie przedkładają miłość do ojczyzny, walkę o wolność i wyższe ideały.
Ars bene moriendi to sięgający średniowiecza termin oznaczający śmierć po pojednaniu się z Bogiem i rozliczeniu z życia doczesnego. Zgodnie ze sztuką umierania odchodzi Emilia Plater, która przed śmiercią przyjmuje Komunię świętą (pojednanie z Bogiem) i prosi o przyniesienie przedmiotów, które stanowiły o jej powołaniu w doczesnym życiu (atrybuty żołnierza).
Motyw pięknej śmierci towarzyszy literaturze od średniowiecza (Pieśń o Rolandzie, Legenda o świętym Aleksym) i pojawia się w wielu utworach. Oto kilka przykładów z literatury polskiej:
A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie.
Pieśń XII, Jan Kochanowski
Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką.
Czy to była kula, synku, czy to serce pękło?
Elegia o chłopcu polskim, Krzysztof Kamil Baczyński
Aż go jeden żołnierz stary
Uderzył w piersi i przebił...
Opartego na ołtarzu
I na tej nodze… drewnianej…
Niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte
Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte.
Sowiński w okopach Woli, Juliusz Słowacki
Usta mu drgnęły i wymówiły do tych chmur szybko pędzących ostatnią myśl: «… Odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom…» Wielka nadzieja nieśmiertelności ogarnęła umierającego, niby przestrzeń bez końca. Z tą nadzieją w sercu umarł.
Rozdzióbią nas kruki i wrony, Stefan Żeromski
Prosto do nieba czwórkami szli
żołnierze z Westerplatte.
Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Konstanty Ildefons Gałczyński
Na pastuszym tapczanie on leży –
W ręku krzyż, w głowach siodło i burka.
Śmierć pułkownika, Adam Mickiewicz
Tak właśnie odchodzą bohaterowie...
Bohaterska śmierć Ordona, mimo że dużo gwałtowniejsza (Biorą go - zginął - o nie, - skoczył w dół, - do lochów"! /"Dobrze - rzecze Jenerał - nie odda im prochów".), pociągająca za sobą ofiary zarówno wśród swoich, jak i wśród wrogów również ma znamiona pięknej śmierci, bo następuje w imię wyższych ideałów (ojczyzna, wolność): [...] lecz wiem, gdzie dusza Ordona. / On będzie Patron szańców! - Bo dzieło zniszczenia / W dobrej sprawie jest święte, Jak dzieło tworzenia;
Ku pokrzepieniu serc...
Zarówno Reduta Ordona, jak i Śmierć Pułkownika to utwory, które powstały niedługo po upadku powstania listopadowego. Miały podtrzymać Polaków na duchu, pokazać, że w narodzie nie brakuje wybitnych jednostek, które w przyszłości będą walczyć o wolność ojczyzny. Utwory te budowały poczucie dumy narodowej, dawały nową nadzieję na odzyskanie niepodległości w czasach, gdy Polska była pod zaborami. Piękna, bohaterska śmierć wpisuje się również w epokę romantyzmu, która stawiała emocje wyżej od intelektualnej analizy. Bohater romantyczny ginie w imię wyższych celów, najczęściej w dramatycznych okolicznościach, kierując się dobrem ogółu, a nie własnym.
