lekturowy ból głowy - Zemsta, Aleksander Fredro

Komedie Fredry są społeczną satyrą (niekiedy bardzo ostrą), ale również kroniką odchodzącego w przeszłość świata sarmackiego. Zemsta jest tego najlepszym dowodem. Tutaj spotykają się tak nieprzejednani wrogowie jak Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Tutaj w całej krasie ukazuje się nam postać Papkina "żołnierza-samochwała", właściciela szpady, gitary i... kolekcji motyli.

Ciekawostka: Pan Tadeusz Adama Mickiewicza i Zemsta Aleksandra Fredry powstały w tym samym czasie. Mimo że wszystko wydaje się dzielić tych dwóch pisarzy (podejście do literatury, zapatrywania na kwestie narodowe), to oba utwory opowiadają o schyłku kultury szlacheckiej, w obu kluczową rolę odgrywa spór o zamek i wreszcie w obu zostaje on zażegnany dzięki miłości i ślubowi młodych bohaterów. Tak daleko, a jednak tak blisko.

Tekst pod linkiem: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/zemsta.html

autor

Aleksander Fredro (1793 - 1876), nazywany niekiedy przez historyków literatury kłopotliwym klasykiem. Niewątpliwie wybitny dramaturg, był również utalentowanym prozaikiem (pamiętnik z lat młodości Trzy po trzy oraz Zapiski starucha będące zapisem doświadczeń z ostatnich lat życia). Nie przystawał do epoki romantyzmu, w której przyszło mu tworzyć. Uważano go raczej za spadkobiercę oświecenia, pisarza końca świata szlacheckiego, z sentymentem powracającego do tradycji sarmackiej. Zarzucano mu, że jego komedie są nienarodowe. Dzisiaj ta krytyka nikogo już nie przekonuje, krytycy literaccy niemal bez wyjątku uznają talent i geniusz pisarski autora Zemsty. Tadeusz Żeleński-Boy pisał o nim: szat nad ojczyzną nie rozdzierał, bo on nią był; najgłębiej może, bo bezwiednie.

Do najwybitniejszych dzieł Aleksandra Fredry zaliczamy utwory takie, jak: Pan Geldhab, Mąż i żona, Śluby panieńskie, Pan Jowialski, Zemsta, Dożywocie. Komedie te najczęściej zaraz po napisaniu były wystawiane w teatrach Warszawy, Lwowa i Krakowa.

to warto wiedzieć

Rodzaj literacki - dramat

Krótka powtórka, czyli cechy dramatu:

utwór przeznaczony do wystawienia na scenie
nieobecność podmiotu lirycznego lub narratora (czyli nie ma pośrednika między światem utworu a czytelnikiem)
unaocznianie zdarzeń przez działanie i wypowiedzi bohaterów
występują dialogi i monologi wypowiadane przez bohaterów

tekst dzieli się na główny (wypowiedzi bohaterów) i poboczny, czyli didaskalia (wskazówki dla inscenizatorów)

jest zbudowany z aktów i scen

Gatunek literacki - komedia. Zemsta jest komedią intryg, bo bohater, który knuje intrygę sam pada jej ofiarą oraz komedią charakterów, bo Fredro kreuje bohaterów na zasadzie kontrastu (Cześnik - Rejent, Podstolina - Klara) oraz tworzy postacie, które bawią same z siebie (Papkin).

Czas akcji: prawdopodobnie koniec XVIII wieku, co sugerowałoby wspomnienie Cześnika o udziale w bitwach konfederacji barskiej, a także strój Papkina; akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia.

Miejsce akcji: podzielony murem granicznym zamek na ziemiach polskich zamieszkiwany przez Cześnika i Rejenta.

Tytuł: Masz więc byka za jendyka w ten sposób Cześnik puentuje udaną zemstę na swoim odwiecznym wrogu Rejencie. Niweczy spisek Rejenta, dotyczący małżeństwa Wacława z Podstoliną (która miała zostać żoną Cześnika) i organizuje ślub Wacława i Klary. Zemsta zaplanowana i zrealizowana przez Cześnika paradoksalnie doprowadza zwaśnionych sąsiadów do zgody. Utwór Aleksandra Fredry nosi tytuł Zemsta, ponieważ w całej lekturze główni bohaterowie Cześnik i Rejent knują przeciwko sobie.

geneza utworu

Ciekawa jest również geneza Zemsty. Można powiedzieć, że utwór oparty jest na faktach. Otóż Zofia Skarbkowa, żona Aleksandra Fredry, wniosła do małżeństwa połowę starego zamku w Odrzykoniu. Druga część należała do innej rodziny. Fredro przeglądając papiery, dotyczące majątku, znalazł stare akta procesowe właścicieli zamku z XVII wieku: Piotra Firleja i Jana Skotnickiego ( w sztuce odpowiednio Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka). Okazało się, że sąsiedzi nie pałali do siebie sympatią i utrudniali sobie życie jak mogli, posuwając się do mniejszych i większych złośliwości. Wieloletni spór zakończył ślub syna Piotra Firleja z Zofią, wychowanicą (być może córką) Jana Skotnickiego. Te wydarzenia zainspirowały Fredrę i w ten sposób powstała jedna z najlepszych jego komedii. Najciekawsze opowieści pisze bowiem życie, a wybitni pisarze potrafią ubrać je w odpowiednie słowa i w ten sposób przejść do historii literatury.

Główny wątek w Zemście to "spór o mur", konflikt między dwoma sąsiadami, zamieszkującymi wspólnie jeden zamek podzielony na dwie części murem granicznym.

Wątek miłosny - bardzo istotny dla przebiegu akcji, to uczucie łączące Klarę i Wacława, pochodzących ze zwaśnionych rodów. Ich miłość położy kres kłótni.

Pozostałe wątki mają charakter uczuciowo - matrymonialny: zaręczyny Cześnika i Podstoliny (ostatecznie zerwane przez Podstolinę) oraz planowanie małżeństwa Wacława i Podstoliny przez Rejenta, a także wątek zalotów Papkina do Klary.

plan wydarzeń

Znajomość treści utworu jak najbardziej wskazana, a w tym niezawodnie może pomóc plan wydarzeń.

Przebieg konfliktu między Cześnikiem a Rejentem

Zamiary matrymonialne Cześnika.
Wrogość współwłaścicieli zamku.
Wacław jeńcem Papkina.
Wyzwanie Rejenta na pojedynek przez Cześnika.
Papkin w poselstwie u Rejenta.
Przygotowania Rejenta do procesu przeciwko Cześnikowi.
Milczek zmusza Wacława do ślubu z Podstoliną.
Rejent przyjmuje propozycję pojedynku.
Zemsta Cześnika; ślub Wacława i Klary.
Spotkanie Cześnika i Rejenta.
Prośba Klary i Wacława.
Zgoda między sąsiadami.

komizm

KOMIZM – konieczny składnik komedii wywołujący reakcję w postaci śmiechu i wesołości, ale wykluczający emocje negatywne, np. odrazę, litość.

KOMEDIA – gatunek literacki zaliczany do dramatu, którego cechami charakterystycznymi są lekka, pogodna tematyka, wartka akcja, komizm i szczęśliwe zakończenie.

KARYKATURA - sposób przedstawienia postaci literackiej polegający na wyolbrzymieniu i pełnym przesady wyjaskrawieniu pewnych cech jej wyglądu lub postawy wobec życia. Taką postacią w Zemście jest oczywiście Papkin.

Dlaczego Zemsta nas rozśmiesza?

Rodzaje komizmu:

komizm sytuacyjny - (zabawne dla odbiorcy układy zdarzeń i sytuacji między bohaterami, np. nieporozumienia, zamiana ról); komizm, który ukazują poszczególne sceny komedii, np. dyktowanie listu Dyndalskiemu przez Cześnika, spisywanie testamentu przez Papkina albo próba wyciągnięcia zeznań od murarzy przez Rejenta i każdy inna scena, która skłania nas do śmiechu;
komizm postaci - (wyraża się w odpowiednim hukształtowania postaci); wiąże się przede wszystkim z postacią Cześnika i Rejenta, a najpełniej objawia się w postaci Papkina, samochwała, który ma wielkie mniemanie o swojej urodzie, odwadze i mądrości, a który w rzeczywistości okazuje się tchórzem i próżniakiem;
komizm słowny -(wyraża się w odpowiednio prowadzonym dialogu); wyłania się z wypowiedzi bohaterów (dialogi aż iskrzą od komizmu słownego), podkreślają go również powiedzonka Cześnika i Rejenta oraz komentarze Papkina.

Przykładem komizmu słownego jest rozmowa Wacława i Podstoliny, kiedy ta mówi o śmierci męża (akt II, scena 5):

PODSTOLINA

Oddał ducha na mym łonie.

WACŁAW

roztargniony

Oddał?... Tak, tak, – oddał pewnie.

PODSTOLINA

Zapłakałam zrazu rzewnie;

Nie mieć męża mocno boli,

Lecz i smutek w czasie tonie.

WACŁAW

roztargniony

Więc utonął pan Podstoli.

PODSTOLINA

Któż powiada?

bohaterowie

Główni bohaterowie Zemsty to Cześnik Maciej Raptusiewicz i Rejent Milczek. Cześnik i Rejent noszą tzw. nazwiska znaczące (nazwisko bohatera utworu literackiego, które stanowi aluzję do jego charakteru, temperamentu, osobowości).

Milczek to nazwisko pochodzące od słowa milczeć - osoba małomówna, skryta, nieskora do wynurzeń;

Raptusiewicz to nazwisko pochodzące od słowa raptus - osoba porywcza, gwałtowna, skora do gniewu;

Za nazwisko znaczące można również uznać nazwisko Papkina (choć nie jest to tak wyraźne jak w przypadku Cześnika I Rejenta). Można je interpretować dwojako: Papkin – ten co dużo mówi, papla bez sensu albo ten, który żywi się „papką” (resztkami z pańskiego stołu) w zmian za różnorodne przysługi;

Nasi bohaterowie pełnią również pewne funkcje (dzisiaj powiedzielibyśmy, że wykonują określone zawody):

rejent – dawniej: notariusz, osoba mająca prawo sporządzać i poświadczać akty prawne; w dawnej Polsce urzędnik kancelarii królewskiej.

cześnik – urzędnik dworski, który usługiwał przy dworze (później był to urząd tytularny).

podstolina - tytuł po mężu ; w dawnych czasach podstoli był urzędnikiem dworskim obsługującym przy stole królewskim lub książęcym; później był to tylko tytuł honorowy

Przyjrzyjmy się postaciom wykreowanym przez Aleksandra Fredrę w Zemście. Mamy tu istny kalejdoskop charakterów.

Cześnik Maciej Raptusiewicz:

stary kawaler w średnim wieku, nieco schorowany, ale z bujną, ciekawą przeszłością (w przeszłości awanturnik, zawadiaka, uczestnik bójek podczas sejmików szlacheckich); chce się ustatkować i ożenić z Podstoliną;
niezbyt zamożny, a mimo to hojny: chce zapłacić mularzom odszkodowanie za to, że przerwał naprawę muru zleconą im przez Rejenta;
sprawuje opiekę nad bratanicą Klarą;
skonfliktowany z sąsiadem (nie chce naprawiać muru, by dokuczyć Rejentowi);
człowiek wybuchowy, nie potrafi zapanować nad emocjami; szybciej działa niż myśli (Papkin nazywa Cześnika wulkanem);
wywołuje skojarzenia z typowym sarmatą: popiera liberum veto, ale też patriota może się poszczycić udziałem w konfederacji barskiej (swoją szablę nazywa panią Barską);
prostolinijny, szczery, gościnny, z poczuciem humoru;
słynie z powiedzenia mocium panie, które zostało ośmieszone w scenie dyktowania listu;
dość nieśmiały wobec kobiet (Papkin staje się jego pośrednikiem w zdobyciu ręki Podstoliny);
ma dwa cele w życiu: pognębić Rejenta Milczka i się ożenić

Rejent Milczek:

wdowiec wychowujący syna Wacława; dla syna jest oziębły, nie zgadza się na jego związek z Klarą;
człowiek zamożny i jednocześnie skąpy (widać to w scenie spisywania zeznań mularzy, gdy odmawia im zapłaty i odsyła po pieniądze do Cześnika)
stwarza pozory osoby pobożnej, życzliwej, cichej i spokojnej;
inteligentny intrygant: działa w sposób przemyślany (nakłania mularzy do złożenia fałszywych zeznań, co oznacza, że nie ma zasad), starannie dobiera słowa, trudno wyprowadzić go z równowagi;
sprytny (nie wiadomo skąd wiedział o romansie Wacława z Podstoliną);
za wszelką cenę chce pogrążyć Cześnika (chce naprawić mur, by mu dokuczyć);
często powtarza: Niech się dzieje wola Nieba, / Z nią się zawsze zgadzać trzeba. Jednocześnie robi wszystko, aby spełniła się jego wola (człowiek fałszywy, obłudny, zakłamany - hipokryta).
życiowe cele: odegrać się na Cześniku i pomnożyć majątek (nawet kosztem szczęścia własnego syna)

Józef Papkin:

syn Jana Papkina;
ubogi szlachcic żyjący na łasce Cześnika (Raptusiewicz ma „haki” na Papkina);
jego majątek stanowi zastawiona kolekcja motyli, stara, angielska gitara oraz szabla Artemiza;
hazardzista; przegrał pieniądze w karty;
ukrywa przed ludźmi prawdziwe oblicze; kreuje się na odważnego rycerza (naprawdę jest tchórzem, który za wszelką cenę unika konfrontacji z wrogiem);
udaje światowca podziwianego przez kobiety, a w rzeczywistości kobiety nie traktują go poważnie;
postać zbudowana na zasadzie kontrastu między tym , co o sobie mówi, a tym co robi;
ubiera się z francuska (zazwyczaj w krótkie spodnie, okrągłe buty oraz tupet);
lubi dobre jedzenie i wino;
skłonny do konfabulacji (koloryzuje historie na swój temat), chwalipięta;
podkochuje się w Klarze, liczy na zaręczyny z nią.

Wacław Milczek:

syn Rejenta
zakochany w Klarze, z którą spotyka się w tajemnicy;
człowiek wykształcony (uczył się w Warszawie);
podczas studiów w Warszawie miał romans z Podstoliną; podawał się wówczas za księcia Radosława;
nie chce ulec namowom ojca, by poślubić Podstolinę; wie jednak, że Rejent nie zmieni zdania, dlatego przystaje na plan Cześnika i w tajemnicy przed ojcem poślubia Klarę;
szuka sposobów, by być z ukochaną (namawia ją do ucieczki, ale na to Klara nie chce się zgodzić; oddaje się w niewolę Papkinowi, żeby przedostać się na drugą stronę muru i widywać Klarę);
chce nakłonić Cześnika do pojednania z Rejentem.

Klara Raptusiewiczówna:

młoda, posażna panna, pozostająca pod opieką Cześnika i Podstoliny;
szczerze kocha Wacława i robi wszystko, żeby ich małżeństwo mogło dość do skutku; nie godzi się jednak na ucieczkę z synem Rejenta, która byłaby hańbiąca (jest świadoma granic, których nie powinna przekraczać);
odrzuca zaloty Papkina (jednak nie wprost), wykazuje się sprytem i poczuciem humoru, stawiając mu niemożliwe do spełnienia warunki;
inteligentna, odpowiedzialna, odważna (ukrywała ukochanego);
szczodra (decyduje się wypłacić Podstolinie kwotę, którą był jej winien Rejent).

Hanna Czepiersińska (Podstolina):

krewna Klary, zamieszkuje w domu Cześnika;
nosi nazwisko i tytuł po ostatnim – trzecim – mężu;
piękna kobieta, wzbudzała zainteresowanie mężczyzn; kiedy przebywała w Warszawie, podkochiwał się w niej Wacław;
zarządza majątkiem Klary, do którego również może zachować pewne prawa; stanie się tak tylko wtedy, gdy wyjdzie za mąż przed wychowanką;
początkowo planuje wyjść za Cześnika, ale godzi się na propozycję Rejenta, aby poślubić Wacława; ślub to dla niej szansa na godziwe życie;
działa szybko, bez głębszego zastanowienia, zrywając (za namową Rejenta) zaręczyny z Cześnikiem dla ślubu z Wacławem ostatecznie nie poślubia żadnego.

Pozostali bohaterowie

Dyndalski:

bohater drugoplanowy: ubogi szlachcic, marszałek i wierny sługa Cześnika
pocieszny safanduła, znosi potulnie złe humory i wybuchy gniewu Cześnika (sceny z tymi postaciami są bardzo komiczne ze względu na kontrast między Raptusiewiczem a powolnym, flegmatycznym, opanowanym, pozbawionym poczucia humoru Dyndalskim).

Postacie epizodyczne: Śmigalski (służący Cześnika), Perełka (kucharz Cześnika), hajduki, pachołki, mularze (zatrudnieni przez Rejenta do naprawy muru)

charakterystyka porównawcza

Charakterystyka porównawcza to temat, który pojawia się bardzo często przy okazji omawiania Zemsty. Cześnik i Rejent oraz Podstolina i Klara to najczęściej porównywani bohaterowie Zemsty. Warto też zapoznać się z planem charakterystyki porównawczej Cześnika i Rejenta, może pomóc w przyszłości, gdy będziecie tworzyć charakterystykę innych bohaterów z zupełnie innej "bajki".

Plan charakterystyki porównawczej

Przedstawienie postaci - jeszcze raz przywołajmy najważniejsze cechy charakteru i wyglądu głównych bohaterów:

Cześnik Maciej Raptusiewicz:

główny bohater komedii „Zemsta” Aleksandra Fredry,
zamieszkuje jedną połowę zamku,
sprawuje urząd cześnika i opiekę nad Klarą, swoją bratanicą,
w młodości walczył z Moskalami,
brał udział w konfederacji barskiej,
planuje swój ożenek

Rejent Milczek:

główny bohater komedii „Zemsta” Aleksandra Fredry,
zamieszkuje w tym samym zamku, co Cześnik,
jest wdowcem, samotnie wychowuje syna Wacława,
pełni funkcję rejenta,
należy do szlacheckiej palestry

Wygląd:

Cześnik

wysoki,
mocno zbudowany,
sprawiający wrażenie silnego i krzepkiego,
cierpiący na dolegliwości podeszłego wieku (np. podagrę, reumatyzm)

Rejent

drobny,
szczupły,
przygarbiony,
często przyjmuje postawę pełną pokory i uległości
(na pokaz)

Cechy charakteru (z uzasadnieniem):

Cześnik:

bezpośredni,
porywczy, gwałtowny,
daje się ponieść emocjom (choleryk),
niewykształcony,
interesowny,
zawzięty i nieustępliwy,
nieśmiały wobec kobiet

Rejent:

skryty, małomówny,
pozornie pobożny (za każdym razem powołuje się na wolę Nieba)
dwulicowy (raz uległy i pokorny, innym razem stanowczy i wymagający)
dba wyłącznie o swoje interesy
hipokryta (manipuluje zeznaniami świadków),
zachłanny,
zawzięty,
wyrachowany,
przebiegły, mściwy, obłudny

Podsumowanie i ocena obu postaci

Na przykład:

Główni bohaterowie Zemsty są nieprzejednani w swej wzajemnej niechęci do siebie i uosabiają wady, typowe dla polskich szlachciców – o ich wszelkich poczynaniach zawsze decydował szlachecki honor i zawziętość. Charaktery te zostały złagodzone dzięki komizmowi, jaki wykorzystał Aleksander Fredro, kreując tę kontrastującą ze sobą parę. To właśnie komizm sprawia, że można z uśmiechem obserwować zacietrzewionych w nienawiści mężczyzn, choć większą sympatię wzbudza pomimo wszystko Cześnik.

W charakterystyce warto również wspomnieć, że istnieje coś, co łączy te dwie postaci: miejsce zamieszkania, wzajemna nienawiść i nieustępliwość, ale przede wszystkim poszanowanie dawnych obyczajów szlacheckich i ostatecznie umiejętność zawarcia zgody, tak sprzeczna z ich charakterami.

Analogiczny plan można wykonać dla charakterystyki Klary i Podstoliny.

cytaty

Niektóre cytaty z Zemsty zagościły w naszym języku na dobre, stały się częścią naszej kultury językowej.

Powiedzonko Cześnika

Mocium panie

Motto życiowe Rejenta

Niech się dzieje wola Nieba,

Z nią się zawsze zgadzać trzeba!

Puenta Cześnika

Masz więc byka za jendyka

Papkin

A dziś każda swemu powie:

Jeśli nie chcesz mojej zguby,

Krrrokodyla daj mi luby.

Wacław

Tak jest, zgoda,

A Bóg wtedy rękę poda.

z przymrużeniem oka...

Ćwiczenie czyni mistrza. Warto pisać i nie zrażać się błędami. Niektóre z nich mogą wywołać serdeczny uśmiech. Zajrzyjmy do uczniowskich zeszytów. W ramach treningu spróbujcie te zdania skonstruować poprawnie.

Główny wątek Zemsty: Spur o mór.
W komedii występuje komizm, a w tragedii tragedizm.
Milczek jest prostoliniowy.
Raptusiewicz charakter ma porywczy i gwałtowny, ale jednocześnie posiada żywy temperament.
Stan szlachecki to wywodzenie się z dobrego lub bogatego rodu. Są w nim wady i zalety.
Autor opisał w książce dwóch różniących się wyglądem mężczyzn, którzy byli przeciwieństwem szlachty, ponieważ powinni być zdrowi jak ryba i dobrze zbudowani.

Fredro napisał Zemstę idąc na strych po drabinie.
Podstolina była biedna i oprócz trzech mężów, którzy już nie żyją, nic więcej nie miała.
Zemdlona Podstolina z radością ruszyła w stronę Wacława.
Papkin, nie chcąc zguby Klary, miał ochotę kupić jej krokodyla.
W testamencie Papkin swoją elektryczną gitarę zapisał Klarze.
Wacław kochał Klarę przez dziurę w płocie.