lekturowy ból głowy - Dziady cz. II, Adam Mickiewicz

Za sprawą dramatu romantycznego Adama Mickiewicza przekonamy się o niezwykłości i tajemniczości epoki romantyzmu.

Zdaje mi się, że widzę... gdzie? Przed oczyma duszy mojej

cytat z Hamleta W. Szekspira

Te słowa Adam Mickiewicz wybrał na motto ballady Romantyczność, która stała się programową wypowiedzią romantyzmu polskiego. W ten sposób poeta podważył dotychczasowe sposoby poznania świata, przemówił nowym językiem, który sięgał do "wnętrza", do istoty przedstawianego świata. W Balladach i romansach (1822 r.) nawiązujących do ludowych wierzeń, wyobrażeń, bajek, pieśni i podań, Mickiewicz przeciwstawił oświeceniowej literaturze klasycystycznej - nowy typ literatury narodowej oparty na folklorze, szukający inspiracji w ludowości. "Czucie i wiara", "prawdy żywe" (wyobraźnia, intuicja) zostały przeciwstawione "szkiełku i oku" (racjonalizm).

Dziewczyna czuje - odpowiadam skromnie -

A gawiedź wierzy głęboko;

Czucie i wiara silniej mówi do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko.

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,

Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.

Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!

Miej serce i patrzaj w serce!"

Tekst dramatu pod linkiem: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/dziady-dziady-poema-dziady-czesc-ii.html

romantyzm

Ramy czasowe polskiego romantyzmu: I połowa XIX wieku (1822 r. pierwsze wydanie Ballad i romansów Adama Mickiewicza - 1863 r. wybuch powstania styczniowego)

Czas ukazywania się cyklu dramatów pod wspólnym tytułem Dziady:

1823 r. Dziady cz. II i cz. IV (Dziady wileńsko - kowieńskie)
1832 r. Dziady cz. III (Dziady drezdeńskie)
1860 r. pośmiertne opublikowanie niedokończonej cz. I Dziadów (Dziady Widowisko)

Dziady są pewnego rodzaju kompozycją cykliczną: każda z części, zachowując całkowitą odrębność, związana jest z pozostałymi częściami tym samym tytułem, tą samą "ramą" obrzędową oraz tym samym - choć przekształconym - bohaterem.

wieszcz

Wśród pojęć związanych z romantyzmem i twórczością Adama Mickiewicza nie może zabraknąć określenia wieszcz. To poeta natchniony, prorok, duchowy przywódca narodu. W romantyzmie rola poety była uprzywilejowana, poeta to geniusz, jednostka wybitna, wyrastająca ponad przeciętność. Polacy za swoich wieszczów narodowych uznają trzech twórców: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego. Coraz częściej miano wieszcza przypisuje się również Cyprianowi Kamilowi Norwidowi.

to warto wiedzieć

rodzaj literacki: dramat

gatunek literacki: dramat romantyczny (gatunek synkretyczny)

miejsce akcji: miejsce samotne - ustronna kaplica, zapewne gdzieś w pobliżu cmentarza, miejsce zamknięte, bezpieczne, obszar sacrum (sfera świętości)

Zamknijcie drzwi od kaplicy

I stańcie dokoła truny

czas akcji: czas nocny - przed północą i po północy

Żadnej lampy, żadnej świecy.

W oknach zawieście całuny.

Niech księżyca jasność blada

Szczelinami tu nie wpada

Dziady to wedle słów samego poety nazwa uroczystości obchodzonej dotąd między pospólstwem [...], na pamiątkę dziadów, czyli w ogólności zmarłych przodków. Uroczystość ta początkiem swoim sięga czasów pogańskich i zwała się niegdyś ucztą kozła, na której przewodniczył [...] Guślarz.

W teraźniejszych czasach [współczesnych poecie], ponieważ światłe duchowieństwo i właściciele usiłowali wykorzenić zwyczaj połączony z zabobonnymi praktykami i zbytkiem częstokroć nagannym, pospólstwo więc święci Dziady tajemnie w kaplicach lub w pustych domach niedaleko cmentarza. Zastawia się tam pospolicie uczta z rozmaitego jadła, trunków, owoców i wywołują się dusze nieboszczyków.

Dziady nasze mają to szczególnie, iż obrzędy pogańskie pomieszane są z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej, zwłaszcza iż dzień zaduszny przypada około czasu tej uroczystości. Pospólstwo rozumie, iż potrawami, napojem i śpiewami przynosi ulgę duszom czyśćcowym.

Cel tak pobożny święta, miejsca samotne, czas nocny, obrzędy fantastyczne przemawiały niegdyś silnie do mojej imaginacji; [...], w tym wszystkim można było dostrzec pewne dążenie moralne i pewne nauki, gminnym sposobem zmysłowie przedstawiane.

Adam Mickiewicz

słowo dziady w czterech odsłonach

dziady - nazwa uroczystości poświęconej zmarłym (zaduszki, pominki)
dziady - zmarli przodkowie
dziady - wędrowni żebracy
Dziady - tytuł dramatu Adama Mickiewicza

motto

Autor Dziadów cz. II wprowadza nas w klimat swojego dzieła, od początku podkreślając wagę wyobraźni i obrzędowości ludowej i ponownie obierając na motto swojego dzieła słowa z Hamleta W. Szekspira:

Są dziwy w niebie i na ziemi, o których

ani śniło się waszym filozofom

Słowa Szekspira doskonale oddają nastrój utworu Adama Mickiewicza i od razu wprowadzają nas w klimat tajemniczości, zapowiadają wydarzenia niezwykłe, niemożliwe do racjonalnego wyjaśnienia.

Na świecie istnieje wiele spraw, zjawisk, zdarzeń niezbadanych, są to wydarzenia, których nie sposób "objąć rozumem". Rzeczywistość, w której żyjemy ma wiele wymiarów. Słowa motta są wyrazem przekonania poety o możliwości przekraczania granic między światem materialnym i duchowym (co za chwilę nastąpi w obrzędzie dziadów).

po co motto?

(nie tylko u Mickiewicza)

Motto jest swojego rodzaju kluczem do utworu. Pisarze umieszczają motta w swoich utworach z wielu powodów, między innymi po to:

aby dopełnić znaczenie tytułu,
aby ujawnić zamysł swojego dzieła,
aby ukazać w przenośni (metaforze) myśl przewodnią swojego utworu,
aby wprowadzić w problematykę swojej twórczości,
aby zasygnalizować odwołanie się do określonej epoki literackiej,
aby złożyć hołd, wyrazy uznania twórcy, którego bardzo cenią.

mowa niezależna i mowa zależna

Mowa niezależna to dosłowne przytoczenie cudzej lub własnej wypowiedzi. Zapisuje się ją w formie cytatu ujętego w cudzysłów lub dialogu wyodrębnionego za pomocą myślników (pauz dialogowych).

Guślarz spytał: „Czego potrzebujesz, duszeczko, żeby się dostać do nieba?”.

- Czego potrzebujesz, duszeczko, żeby się dostać do nieba? - spytał Guślarz.

Guślarz spytał:

- Czego potrzebujesz, duszeczko, żeby się dostać do nieba?

Mowa zależna to niedosłowne przywołanie cudzej lub własnej wypowiedzi. Przybiera postać zdania złożonego podrzędnie.

Guślarz spytał duszeczki, czego potrzebuje, żeby dostać się do nieba.

Mowa zależna i mowa niezależna w praktyce: w życiu codziennym najczęściej używamy mowy zależnej, ale czasami zdarzają się sytuacje, w których zależy nam na precyzji (dokładności) komunikatu i wtedy przytaczamy czyjąś wypowiedź dosłownie, tak jak na załączonej grafice.

bohaterowie ziemscy i pozaziemscy

Co wiemy o ludziach zgromadzonych w kaplicy?

Guślarz:

człowiek obdarzony umiejętnością przewidywania,
pośrednik między światem żywych i umarłych,
gospodarz spotkania; przewodniczy obrzędowi, przemawia w imieniu zebranych, zachęca dusze do biesiady,
wypowiada zaklęcia, ma moc przywoływania i odwoływania duchów za pomocą zaklęcia i modlitwy, poza jego mocą pozostaje jedynie duch młodego człowieka ukazujący się na końcu obrzędu - upiór;
wie, w jakiej przestrzeni pozaziemskiej przebywają duchy o czym świadczą słowa:

Czyśćcowe duszeczki!

W jakiekkolwiek świata stronie: [...]

Każda spieszcie do gromady!

Gromada niech się tu zbierze!

Oto obchodzimy Dziady!

Zstępujcie w święty przybytek;

Jest jalmużna są pacierze

I jedzenie, i napitek

Wieśniacy:

są niewykształceni, ale mają ugruntowany system wartości; tylko im jest dane obcowanie z duchami, ponieważ zachowali szczerą pierwotną wiarę;
wierzą w istnienie życia pozagrobowego i nieuchronność kary za grzechy popełnione za życia;
są posłuszni Guślarzowi, wykonują jego polecenia, pod jego przewodem odprawiają dziady.

Bohaterowie pozaziemscy - dusze zmarłych przybywające na dziady nierozerwalnie łączą się z problematyką moralną utworu.

Obok bohaterów ziemskich (Guślarz, starzec, ludzie zgromadzeni w kaplicy) występują bohaterowie fantastyczni - przywoływane dusze zmarłych (Aniołki Józio i Rózia, Widmo - duch złego pana, Ptaki - duchy poddanych złego pana, Dziewczyna - duch Zosi, Upiór - zjawa niereagująca na zaklęcia Guślarza)

Swoistym łącznikiem między światem ludzi a światem zmarłych jest postać Guślarza. To w jego mocy leży przywołanie duchów na uroczystość dziadów i odesłanie ich w zaświaty (poza jednym, na którego przybycie Guślarz nie ma wpływu i który nie poddaje się jego mocy).

elementy chrześcijańskie, pogańskie i antyczne

Dziady to obrzęd sytuowany na pograniczu religii chrześcijańskiej i pogaństwa. Nic dziwnego zatem, że w Dziadach cz. II Mickiewicz łączy tradycje chrześcijańskie z elementami pogańskimi. W dramacie pojawiają się również motywy antyczne.

Tradycje chrześcijańskie:

kaplica
trumna
święcone ziele
modlitwa
znak krzyża
przywoływanie piekła i nieba
gromnica (świeca)
stuła (element stroju kapłana)

Motywy pogańskie:

postać Guślarza
ceremoniał przywoływania duchów
karmienie zmarłych
palenie ziół, łuczywa, wódki
zaklęcia

Motywy antyczne:

chór (na wzór antycznej tragedii greckiej)
ptactwo szarpiące ciało (nawiązanie do mitu o Prometeuszu)
skazanie na wieczne cierpienie (nawiązanie do mąk Tantala)

nie ma winy bez kary, czyli problematyka moralna

Przywołanie dusz ma na celu złagodzenie ich pośmiertnych cierpień, zgromadzeni w kaplicy wierzą, że w ten sposób są w stanie skrócić ich męczarnie. Dusze w zamian za pożywienie i modlitwę udzielają ludziom przestróg, z których płyną nauki moralne, mające uchronić żywych przed błędami popełnionymi przez zmarłych. Światy ziemski i pozaziemski przenikają się.

Każda z przywołanych dusz ma dla ludzi przestrogę, którą głośno wypowiada, a którą chór powtarza po to, aby słowa te dotarły do każdego ze zgromadzonych w kaplicy. Każda z przestróg zawiera przekonanie płynące z moralności ludowej, że nie ma winy bez kary. Każda dotyczy jakiegoś aspektu ludzkiego życia.

... że ziemskie życie zmarłych zawsze zostaje osądzone według surowych kryteriów moralnych. Winą jest nie tylko oczywiste okrucieństwo wobec ludzi, lecz także dziecięce życie bez zmartwień i dziewczęca lekkomyślność. Z przestróg duchów (powtarzanych przez chór) wyłania się koncepcja człowieczeństwa, z której wynika, że aby dostąpić zbawienia, osiągnąć niebo nie wystarczy żyć bezgrzesznie i mieć czyste sumienie - trzeba jeszcze podejmować ciężar obowiązków, pracować, a nawet cierpieć. Nie wolno nikogo krzywdzić, ale nie można też żyć w oderwaniu od ludzi i ludzkich spraw. Nie należy przebywać w świecie marzeń, bez pożytku dla innych, odtrącać uczucia innych. Aby w pełni być człowiekiem trzeba doświadczyć wszystkiego, co ludzkie, i po ludzku traktować innych.

Pełnię człowieczeństwa może osiągnąć tylko ten, kto:

pozna wszystkie przejawy życia, zarówno troskę, ból, gorycz, smutek, cierpienie, żal, jak i radość, zadowolenie, szczęście,
nie odmówi potrzebującym pomocy, będzie przejawiał troskę o drugiego człowieka, godność i dobro człowieka uzna za najwyższą wartość,
odwzajemni ludzkie uczucia, obdarzy kogoś miłością.

Za prośbami duchów kryją się pewne ukryte treści. To o co proszą dusze jest symboliczne.

ziarna gorczycy - symbol cierpienia, namiastka trosk, goryczy, smutku

woda i pszenica - symbol podstawowego pożywienia koniecznego, by przeżyć, zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka

przyciągnięcie do ziemi - poczucie realności życia, przeżywanie go z jego radościami i troskami

Czym zawiniły za życie, jaką poniosły karę, o co proszą i jaką naukę moralną głoszą duchy przybywające na dziady?

upiór

Co roku (w czwartą niedzielę po Zaduszkach) upiór po raz kolejny popełnia samobójstwo i wraca do grobu, by przez następny rok czekać na spotkanie z ukochaną:

O sprawiedliwy, lecz straszny wyroku!

Ujrzeć ją znowu, poznać się, rozłączyć;

I com ucierpiał, to cierpieć co roku,

I jakem skończył, zakończyć.

Utwór Upiór jest swojego rodzaju prologiem do Dziadów cz. II. To z niego dowiadujemy się o losie widma, które jako ostatnie pojawia się na obrzędzie i które nie reaguje na zaklęcia, prośby i modlitwy Guślarza. Poznajemy historię młodego człowieka, który zabił się z powodu nieszczęśliwej miłości (opuszcza kaplicę dopiero wtedy, gdy wyprowadzono pasterkę - najprawdopodobniej kobietę, którą kochał przed śmiercią i z powodu której popełnił samobójstwo). Upiór każdego roku powraca na ziemię, aby jeszcze raz "przeżyć" to, co doprowadziło go do tragicznego końca. Nawet po śmierci nie może zapomnieć o ukochanej. Co roku powraca na ziemię, by zobaczyć wybrankę serca i przypomnieć jej o sobie. Tym samym skazuje się na ponowne przeżywanie wszystkich cierpień. Nie może zaznać spokoju po śmierci, jest stale zawieszony między światem żywych i umarłych:

Na świecie jeszcze, lecz już nie dla świata!

kim są upiory?

Upiór - w dawnych wierzeniach ludowych: zmarły (w sposób gwałtowny lub przedwczesny, m. in. samobójca), który nocą wstaje z grobu; istota demoniczna (cechy charakterystyczne: czasowa niewidzialność, ciemne lub czerwone zabarwienie skóry, ognistość, skrzenie się). Najczęściej takie demony szkodziły ludziom (dusiły, wypijały krew, żywiły się ciałem ludzkim, straszyły jękiem, płaczem, zawodzeniem itp.) - a ludzie próbowali bronić się przed nimi rozmaitymi rytuałami.

Motyw upiora jest bardzo popularny w literaturze i w filmie, np.:

bohater powieści Dracula Brama Stokera
upiór z powieści Gastona Leroux Upiór w operze
upiór pojawiający się w powieściach o Harrym Potterze Joanne K. Rowling
upiory pierścienia we Władcy Pierścieni Tolkiena
bohater filmu Belfegor - upiór Luwru Jeana-Paula Salome.

..... i na pewno w wielu innych znanych Wam utworach.

dramat romantyczny

Krótkie przypomnienie cech dramatu jako rodzaju literackiego. Poniższy schemat pozwoli uporządkować podstawową wiedzę o dramacie jako jednym z trzech rodzajów literackich, kolejny o dramacie romantycznym, czyli gatunku literackim.

Przy okazji przypomnijmy sobie pojęcie synkretyzmu rodzajowego. Synkretyzm rodzajowy to połączenie elementów liryki, epiki i dramatu w jednym utworze literackim. Aby mówić o gatunku synkretycznym trzeba odnaleźć w nim cechy, co najmniej, dwóch z trzech rodzajów literackich.

słownictwo związane z pojęciem winy i kary

wina:

ciężka, nieumyślna;
poczuwać się do winy; mieć na sumieniu jakieś winy;
darować komuś winę; uznać swoją winę;
wziąć na siebie winę; (nie)poczuwać się do winy;
oczyścić się z winy; być bez winy;
na kimś ciąży wina; wina jest po czyjejś stronie

kara:

dotkliwa, ciężka, przykładna, surowa, łagodna, zasłużona, sprawiedliwa
kara dotyka, dosięga, omija, spotyka kogoś, wisi nad kimś;
najwyższy (najniższy) wymiar kary;
darować karę; złagodzić (zaostrzyć) karę;
podlegać karze; ponieść karę; zasłużyć na karę;
uniknąć kary

Władysław Podkowiński, Zaduszki, 1890

Najlepszym komentarzem do obrazu Władysława Podkowińskiego są słowa z dramatu naszego wieszcza:

Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,

Co to będzie, Co to będzie?

z przymrużeniem oka...

Ćwiczenie czyni mistrza. Warto pisać i nie zrażać się błędami. Niektóre z nich mogą wywołać serdeczny uśmiech. Zajrzyjmy do uczniowskich zeszytów. W ramach treningu spróbujcie te zdania skonstruować poprawnie.

Adam Mickiewicz był on zwykłym człowiekiem takim jak my. Swoim osiągnięciem został pisarzem dzięki nauce.

Duch właściciela wioski chce, aby jego dusza prędzej się wywlekła. Na podstawie tego można stwierdzić, że człowiek jest tylko istotą, która popełnia błędy i może skończyć tak samo jak widmo.

Święto Dziady jest przeciwstawieniem życia. Pełno w nim duchów, magii

i wszystkiego co jest nieludzkie.

Adam Mickiewicz w II cz. „ Dziadów” poprzez zjawy chciał nam ukazać, jaki powinien być człowiek.

W „Dziadach” cz. II stwierdzenie ‘być człowiekiem’ uznaje się za określenie istoty zmarłej, która kiedyś była istotą znienawidzoną, okrutną…