lekturowy ból głowy - Artysta, Sławomir Mrożek

Opowiadania Sławomira Mrożka to istne perełki, dowód na to, że aby wyrazić wiele wcale nie potrzeba wielu słów. Mrożek to także (a może przede wszystkim) dramatopisarz oraz rysownik reprezentujący w całej swojej twórczości przewrotne poczucie humoru. Mistrz groteski i absurdu!

Oto Wasza lektura:

Kogut przeczytał ogłoszenie: “Potrzebujemy zwierząt - Cyrk".

- Zgłoszę się - powiedział, składając gazetę. - Zawsze chciałem być artystą.

Po drodze snuł wielkie plany:

- Sława i pieniądze. A może nawet wyjazdy za granicę.

- I z powrotem - dodał Lis.

- Dlaczego z powrotem? Za granicą podpiszę kontrakt z Metro Goldwyn Mayer.

Dyrektor przyjął go na świeżym powietrzu, gdzie urzędował. Właśnie rozwijano namiot cyrkowy. Ja i Lis zatrzymaliśmy się opodal.

- Bardzo mi miło, że pan się do nas zgłasza. Można poznać godność?

- Lew - przedstawił się Kogut krótko.

- Lew? - zdziwił się dyrektor. - Czy jest pan tego pewny?

- Ewentualnie tygrys.

- No dobrze. Wobec tego niech pan zaryczy.

Kogut zaryczał, jak umiał.

- Owszem, nieźle, ale są lepsze lwy od pana. Gdyby pan się zgodził na koguta, to co innego. Wtedy mógłbym pana zaangażować.

- Ja dla pana przyjemności nie będę udawał ptaka - obraził się Kogut.

- Żegnam wobec tego.

W drodze powrotnej Kogut milczał ponuro. Wreszcie nie wytrzymałem.

- Co ci strzeliło do głowy, dlaczego chciałeś grać lwa?

- Jak to, dlaczego ... - odpowiedział za niego Lis. - Czy widziałeś kiedy artystę bez ambicji?

Sławomir Mrożek, Artysta [w:] tegoż, Małe prozy, Kraków 1990.

autor

Sławomir Mrożek (ur. 29 czerwca 1930 roku w Borzęcinie, zm. 15 sierpnia 2013 roku w Nicei) – polski dramatopisarz, prozaik oraz rysownik. Autor wielu satyrycznych opowiadań i utworów dramatycznych o tematyce filozoficznej, politycznej, obyczajowej i psychologicznej. Jako dramaturg zaliczany do nurtu teatru absurdu. Absolwent krakowskiego liceum im. Nowodworskiego w Krakowie. Zadebiutował w 1950 jako rysownik, od 1953 publikował cykle rysunków w Przekroju. Wydane w tym samym roku zbiory opowiadań: Opowiadania z Trzmielowej Góry oraz Półpancerze praktyczne stanowiły jego literacki debiut. Jego pierwszą sztuką teatralną był dramat Policja, wydany w 1958. Dramat Tango z 1964 przyniósł Mrożkowi światową sławę.

to warto wiedzieć

Opowiadanie o chorobliwej i niespełnionej ambicji. Satyra na przerośnięte ego. Powiastka o zmarnowanej szansie. A to wszystko zawarte w dwudziestu wersach prozy.

rodzaj literacki: epika

gatunek literacki: opowiadanie

czas akcji: nieokreślony (można przypuszczać, że akcja opowiadania toczy się współcześnie)

miejsce akcji: droga do cyrku, cyrk

narracja: w utworze występuje narracja, którą można określić jako "mieszaną" albo "przeplataną"; narrator opowiada o wydarzeniach w trzeciej osobie: Kogut przeczytał ogłoszenie, ale w pewnym momencie ujawnia swoją obecność i stosuje narrację pierwszoosobową: Wreszcie nie wytrzymałem)

bohaterowie

Na pewno pamiętacie bajki Ignacego Krasickiego i ich zwierzęcych bohaterów reprezentujących różne typy ludzkie (lis - przebiegły, mrówka - pracowita, lew - odważny itd.). Otóż Mrożek w swoim opowiadaniu "mruga okiem" do najsłynniejszego polskiego twórcy bajek i dwóch z czterech bohaterów opowiadania czyni zwierzętami (a raczej, jak już zostało powiedziane, ludźmi ukrytymi pod postaciami zwierząt).

Kogut jako artysta od dawna marzy o kontrakcie z amerykańską wytwórnią filmową Metro Goldwyn Mayer. Przekonany o swojej wartości zgłasza się na rozmowę w sprawie pracy na stanowisku lwa ewentualnie tygrysa.

Kiedy zostaje odesłany z kwitkiem, obraża się. Jego chora ambicja nie pozwala mu na realne spojrzenie na swoje możliwości. Jest symbolem próżności i wygórowanej ambicji, która zaćmiewa prawdziwy osąd. Tym samym traci szansę na zatrudnienie na stanowisku koguta.

Lis towarzyszy Kogutowi podczas przesłuchania i mówi raczej niewiele. Nie prezentuje wobec Koguta przyjacielskiej postawy – nie próbuje wytłumaczyć mu porażki lub też pomóc mu w dostrzeżeniu swoich słabości. Raczej drwi z ptaka i jego wielkich planów. Gdy na końcu utworu narrator pyta Koguta dlaczego chciał udawać lwa, to Lis odpowiada z ironią: Czy widziałeś kiedyś artystę bez ambicji?

Lis jest komentatorem poczynań Koguta, jego komentarz jest krótki i celny, podszyty kpiną, wręcz sarkastyczny.

Narrator, który opowiada historię Koguta, będąc jednocześnie uczestnikiem zdarzeń (Ja i Lis zatrzymaliśmy się opodal). Narrator nie może zrozumieć postawy i decyzji Koguta: Co ci strzeliło do głowy, dlaczego chciałeś grać lwa?

Dyrektor cyrku, który dostrzega realny potencjał Koguta i proponuje mu posadę na miarę jego możliwości.

ambicja

Ambicja (łac. ambitio - żądza sławy, czci, uznania; staranie się, szlachetna duma, poczucie własnej godności) - postawa człowieka, cecha charakteru polegająca na silnym poczuciu godności osobistej oparta na stawianiu sobie trudnych celów i dążeniu do ich realizacji (człowiek ambitny), także nieuporządkowane dążenie do sławy i zaszczytów. (Źródło: wikipedia)

Człowiek pozbawiony ambicji nie wyznacza sobie celów, nie dąży do realizacji planów i spełnienia marzeń. Ambicja jest zaletą, to ludzie ambitni najczęściej osiągają sukces. Dzieje się tak jednak pod warunkiem, że mamy do czynienia ze zdrową ambicją, obliczoną na nasze możliwości. Ambicja jest wtedy motorem naszego działania i rozwoju.

Kogut cierpi na przerost ambicji, jego ambicja jest chorobliwa (chora, niezdrowa). Nie potrafi realnie ocenić swojej sytuacji, wyznacza sobie cele niemożliwe do zrealizowania. Przejawia skłonności do budowania zamków na lodzie (snucie planów, projektów, które nie mają szans na urzeczywistnienie), nie umie pogodzić się z własnymi ograniczeniami, a co za tym idzie traci szansę na rozwój i karierę artysty. Bohater jest zaślepiony swoją ambicją i dlatego odrzuca propozycję dyrektora cyrku. Marzycielstwo Koguta graniczy z głupotą. Uniósł się ambicją, poczuł się urażony i nie osiągnął niczego. Szansa na karierę przeszła mu koło nosa. W pojęciu Koguta dyrektor zranił jego ambicję, nie angażując go do roli lwa.

Inne związki frazeologiczne związane z pojęciem ambicji:

chora (niezdrowa) ambicja
wygórowana ambicja
nadmierna ambicja
ktoś pozbawiony ambicji
ktoś chorobliwie ambitny
wejść komuś na ambicję

groteska i...

Cechy groteski przedstawia poniższy schemat. Jeden rzut okiem i wszystko staje się jasne!

Groteska w literaturze to szczególny rodzaj komizmu polegający na przejaskrawieniu świata przedstawionego i zestawianiu kontrastów.

Gdy mówimy o grotesce w życiu codziennym mamy na myśli sytuację lub wydarzenie absurdalne (bezsensowne, nielogiczne).

W opowiadaniu Mrożka występuję również ironia, absurd, a także komizm. Przypomnijmy sobie znaczenie tych pojęć:

absurd - zaskakujące połączenie w jednym utworze elementów przeciwstawnych, sprzecznych ze sobą; sformułowanie, myśl, sytuacja pozbawiona sensu; niedorzeczność;
ironia - drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej;
komizm - cecha, sytuacji, rzeczy lub osoby budząca wesołość; efekt komiczny uzyskany w utworze artystycznym poprzez sposób przedstawienia postaci, obyczajów lub sytuacji.

coś z bajki...

Między opowiadaniem Mrożka a bajkami Krasickiego istnieją pewne podobieństwa. Personifikacja zwierząt to pierwsza i najbardziej rzucająca się w oczy analogia.

Podobieństwa:

opowiadają o ludziach (ich wadach, przywarach, konkretnych zachowaniach), ale bohaterami są zwierzęta (personifikacja)
mają charakter satyryczny (ośmieszają pewne postawy)
obecność narratora
puenta, czyli krótkie, często dowcipne podsumowanie jakiejś wypowiedzi lub utworu literackiego (Czy widziałeś kiedy artystę bez ambicji?)

Różnice:

utwór pisany prozą, dość obszerny (w przeciwieństwie do krótkich, pisanych wierszem, bajek)
brak wyraźnego morału
zwierzęta nie są nosicielami tradycyjnych cech (lis u Mrożka to cięty i ironiczny komentator a nie przebiegły oszust, spryciarz)

W tabeli sformułowano dwie przeciwstawne tezy i po dwa argumenty na ich poparcie. Spróbujcie pokusić się o rozwinięcie argumentów, sformułowanie wstępu i zakończenia. To dobre ćwiczenie dla piszących rozprawki.

przesłanie

Mimo że Mrożek jest daleki od moralizowania i pouczania swoich czytelników to jednak opowiadanie Artysta niesie w sobie pewne przesłanie, które można sformułować na wiele sposobów. Zasadniczo jednak sprowadza się ono do twierdzenia, że nie warto kierować się w życiu niezdrową ambicją, bo na końcu czeka nas zniechęcenie i porażka a nie oczekiwany sukces. Można też użyć komunikatu pozytywnego: wytaczaj sobie realne cele. Kieruj się zdrową ambicją, która motywuje do ciężkiej pracy i umożliwia realizowanie planów. Wykorzystuj szanse, które dostajesz od losu!