Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego to lektura przysparzająca kłopotów uczniom i nauczycielom. Niezbyt lubiana i często uważana po prostu za nudną. Czy słusznie? Najlepiej przeczytać i ocenić samemu, a nie polegać na opinii innych.
Tekst znajdziecie pod linkiem: https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/syzyfowe-prace.html
Stefan Żeromski herbu Jelita (ur. 14.X.1864 r. w Strawczynie, zm. 25.XI.1925 r. w Warszawie) – polski prozaik, publicysta, dramaturg. Czterokrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1921, 1922, 1923, 1924). Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich. Stefan Żeromski tworzył głównie w czasach zaliczanych do epoki Młodej Polski. Ale jego dzieła znacznie różnią się od typowych utworów artystów, realizujących głoszoną przez modernistów koncepcję sztuki. Obca jest mu modernistyczna koncepcja "sztuki dla sztuki", bo jego twórczość jest mocno zakorzeniona w rzeczywistości i aktualnych problemach. W literaturze widzi nauczycielkę narodu.
Stefan Żeromski był znany również pod pseudonimami Maurycy Zych, Józef Katerla. Ze względu na zaangażowanie społeczne nazwany był „sumieniem polskiej literatury” lub „sumieniem narodu”.
W losach głównych bohaterów Syzyfowych prac można odnaleźć fakty i wydarzenia z życia Stefana Żeromskiego.
Oto niektóre fakty z życia Stefana Żeromskiego wykorzystane w powieści, a opisane przez niego w Dziennikach, które zaczął pisać w 1882 roku, w wieku osiemnastu lat. Prowadził je do 1891 roku. Nie planował przeznaczać ich do druku. Zostały one opublikowane po śmierci autora w latach 1953-1956 stając się wydarzeniem literackim. Utwór stanowi źródło wiadomości o życiu pisarza, jego pierwszych krokach w tym zawodzie oraz obyczajowości w ziemiańskich i szlacheckich dworach, gdzie Żeromski pracował jako korepetytor.
Stefan Żeromski opuścił dom jako dziecko, w okresie szkolnym mieszkał na różnych stancjach.
Gawronki przypominają Ciekoty, w których spędził dzieciństwo przed śmiercią rodziców; Owczary to Psary, gdzie Żeromski przez rok przebywał u nauczyciela Strachowskiego, przygotowując się do podjęcia nauki w gimnazjum.
Gimnazjum w Klerykowie to wspomnienie szkoły w Kielcach. Nauczyciele opisani w powieści też mają swoje pierwowzory we wspomnieniach pisarza.
Stancje opisane w powieści przypominają miejsca zamieszkania Żeromskiego (stancja pani Czaplickiej przy ul. Starowarszawskiej – to lokum u „starej Przepiórzycy”, mieszkanie Radka u Płoniewiczów przypomina wynajmowane przez Żeromskiego u państwa Kisielewskich).
W szkole fascynowała pisarza literatura romantyczna.
Był słabym uczniem (trudności z algebrą), powtarzał klasy, często chorował i ostatecznie nie zdał matury.
Andrzej Radek reprezentuje cechy samego pisarza (Żeromski przemierzał pieszo drogę ze swojej wsi do gimnazjum w Kielcach) oraz jego przyjaciela Jana Wacława Machajskiego.
Przezwisko Antoniego Paluszkiewicza „Kawka” należało do samego Żeromskiego pracującego jako korepetytor. Nadano mu je ze względu na chorobę i częsty kaszel.
Stefan Żeromski wykorzystał w powieści Syzyfowe prace wiele faktów ze swojej biografii (najwięcej w postaci Marcina Borowicza), niektóre przetworzył, ale powieść nie jest jego biografią, zawiera wiele fikcyjnych zdarzeń i postaci.
W Dziennikach pisarz prezentuje swoje życie, zapisuje własne przeżycia, obserwacje, fakty, które miały miejsce w rzeczywistości – utwór ten, mający także walory literackie, jest rodzajem osobistego dokumentu. Wiele z własnych doświadczeń pisarz wykorzystał w powieści, przekształcił je, dopasował do swojej wizji literackiej. Przywołane fragmenty mają raczej cechy wspomnienia (pamiętnika) – autor opisuje przeszłe wydarzenia z pewnego dystansu czasowego (ma 18 lat, a wspomina pierwsze lata szkoły):
Stefan Żeromski Dzienniki, t. I (fragmenty)
Oddano mnie w końcu do gimnazjum do klasy wstępnej. Stałem na stancji u ciotki mej, p. Saskiej. Tam przeczytałem Jan Kazimierz i Kasper Karliński dramata Syrokomli, treść których na zawsze mi także w pamięci została. Jak ja zawsze lubiłem czytać książki!... to ma jedyna zabawa od dzieciństwa. Dostałem promocją do klasy pierwszej. Tu uwiązłem: łacina i matematyka wzięły mnie silnie za bary i osadziły powtórnie na ławy klasy pierwszej. Drugi rok był szczęśliwszy: byłem trzecim uczniem w klasie – dostałem promocją do klasy drugiej, lecz tu znowu stanąłem. Po przezimowaniu w klasie drugiej i promocji do trzeciej przyjeżdżam na wakacje. Och! bolesne, bolesne wspomnienie pozostały na całe życie z tych dwóch miesięcy: matka od czternastu lat słaba na piersi, zapadła już zupełnie – od sześciu miesięcy nie powstawała z łóżka – były to suchoty. Wakacje zbliżały się do końca i przyszedł dzień 15 sierpnia, dzień tak przeze mnie lubiany, dzień prawdziwie szczęśliwy zawsze dla mnie i dzień dziś dla mnie najsmutniejsze chowający w sobie wspomnienia… Matka umarła! A ja… a ojciec, mój biedny, ukochany ojciec i dwie siostry zostaliśmy sami […] nad mogiłą ukochanego naszego anioła… Młodszą siostrę wzięła do siebie ciotka, starsza wróciła do domu, a ja do gimnazjum. […]
II
Przyjechałem do gimnazjum; profesorem języka polskiego naznaczony był wówczas p. A.G. Bem. Od pierwszej lekcji jego, od przeczytania przez niego Maratonu Ujejskiego inna epoka, inna era zaczyna się w życiu moim. Odtąd to zacząłem rachować godziny między jedną a drugą godziną jego lekcyj, odtąd ulubionym moim przedmiotem był mój ukochany język rodzinny. I przeszedł rok, dostałem promocją do klasy czwartej, przepędziłem wakacje z ukochanym tatkiem moim i p. Karpińskim, sąsiadem, przepędziłem z dubeltówką na ramieniu – […] szalenie prawie pokochałem polowanie! Gdzie ja nie byłem z tą flintą ojcowską, ile razy przemierzyłem w najrozmaitszych kierunkach przyległe wiosce mej lasy…
Mimo że powyższe fragmenty nawiązują do treści utworu, to powtórzmy jeszcze raz: Syzyfowych prac nie możemy nazwać autobiografią, gdyż Stefan Żeromski włączył w akcję wiele elementów fikcyjnych. Wydarzeniom autentycznym towarzyszy fikcja literacka.
Przy okazji kilka pojęć:
fikcja literacka – ukazane w literaturze elementy świata przedstawionego (np. bohaterowie, wydarzenia) wymyślone przez pisarza, niemające odpowiednika w rzeczywistości, w realnym życiu;
dziennik - gatunek autobiograficzny: zapiski prowadzone na bieżąco, codziennie, zwykle opatrzone datą; narracja pierwszoosobowa w czasie przeszłym; wydarzenia przedstawiane w kolejności chronologicznej;
pamiętnik - relacja o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem lub świadkiem, notowana z pewnego dystansu czasowego;
autobiografia – opis własnego życia w formie literackiej (nie zawiera elementów fikcji literackiej)
biografia – literacka opowieść o życiu jakiejś postaci rzeczywistej (często osoby sławnej)
ale:
powieść autobiograficzna jest osnuta wokół wydarzeń z życia autora. Oprócz potwierdzonych wydarzeń występują w niej elementy fikcji literackiej;
powieść biograficzna opowiada o życiu postaci historycznej. W powieści biograficznej próbuje się rekonstruować psychikę bohatera, wprowadza się jego wypowiedzi niemające potwierdzenia w dokumentach;
rodzaj literacki: epika
gatunek literacki: powieść obyczajowa
czas akcji:
okres po upadku powstania styczniowego
akcja powieści rozpoczyna się najprawdopodobniej w roku 1871, gdy państwo Borowiczowie odwożą ośmioletniego Marcinka do szkoły w Owczarach;
zakończenie akcji - wrzesień 1881 r. Marcin po zdaniu matury a przez rozpoczęciem studiów w Warszawie wraca do Klerykowa i tam dowiaduje się, że Biruta wyjechała do Rosji;
kontekst historyczny:
ziemie polskie pod zaborami (powieściowy Kleryków znajduje się w zaborze rosyjskim) po upadku powstania styczniowego (1863 r.);
czas wzmożonych represji na Polakach, konfiskaty majątków, podział społeczeństwa na tych, którzy biernie poddają się zmianom i nielicznych walczących patriotów;
postępująca rusyfikacja, kolejne zaostrzenie rygorów szkolnych (szczególnie po 1879 r., gdy kuratorem okręgu szkolnego został Apuchtin), w szkole obowiązkowe uczenie po rosyjsku, w rosyjskim duchu;
zmiana nazw ulic, stacji kolejowych na rosyjskie, wprowadzanie się Rosjan do Klerykowa
retrospekcja:
wspomnienia wzruszonego radcy Grzebickiego o wjeździe cara Mikołaja I do Warszawy, aby koronować się na króla Polski (1829 r.)
O! tak, tak… – rzekł Grzebicki. – Kiedy my wchodziliśmy do urzędowania… Bagatela! Uwierzy też pani dobrodziejka, że do tej chwili tkwi mi w uchu, ale jak tkwi!… marsz powitalny na wjazd Najjaśniejszego Pana, kiedy przybyć raczył do Warszawy na koronację w roku pańskim 1829… Mały radca zerwał się, wyprostował, oparł mocno ręce na stole i wpatrując się bystro w panią Borowiczową, zaczął głośno gwizdać owego marsza.
rozmyślania pani Borowiczowej nad przyszłością syna nakładające się na przerażające wspomnienia z czasów powstania listopadowego (1830–1831) i styczniowego (1863–1864), na co wskazuje przywołanie nazwisk postaci historycznych: Maurycy Mochnacki – uczestnik i kronikarz powstania listopadowego, w 1834 r. skazany przez władze rosyjskie na powieszenie za udział w powstaniu, udało mu się uniknąć kary, ale tego samego roku zmarł na gruźlicę Michaił Murawjow – rosyjski generał-gubernator Litwy z czasów tłumienia powstania styczniowego, bezwzględnie walczący z polskością, wprowadzający terror, często za pomocą zbiorowych egzekucji pokazowych, czym zyskał sobie przydomek „Wieszatiel” :
Kiedy tak radcowie roztrząsali sprawy wielkiej polityki, pani Borowiczowa, słuchając na pozór uważnie ich twierdzeń, daleko odbiegła myślami. Jakieś kształty i zjawienia, jakieś cienie i widma bezcielesne ukazywały się przed nią, tworząc ze siebie jakby sceny i wypadki z przyszłego życia Marcinka. Kiedy je chciała złapać wzrokiem i myślami – znikały… Mochnacki, którego tłuszcza ściga dla powieszenia jak psa na szubienicy… „Któż to jest Mochnacki, co to za jeden? Ach, to ten, to to znaczy… – myślała rzucając się duszą w jakiś widok pełen ludzi i wrzasku. – Murawiew? kto to Murawiew?” I nagle serce jej przestawało uderzać i umierało jak żywa istota, którą przebiło zabójcze żelazo.
opowieści strzelca Szymona Nogi o Kosturze i powstańcu wleczonym przez dwóch Rosjan, którego mogiłę znaczy czarny spróchniały krzyż na drzewie:
Był w Marsławicach chłop, nazywał się Kostur. To samo myśliwiec był nie byle jaki. Już dawno umarł. Mieli ten Kostur fuzyjczynę lichą, powiązaną, z kurkiem jak kobylica, a swoim porządkiem, jak ta oni strzelili, to już się było po co schylić. Przyszło powstanie, Polaki stały w lesie. Szedł se raz ten Kostur drogą od Cieplaków, a swoją fuzyjczynę miał pod sukmaną, i przyszedł akurat w to miejsce. Patrzy: – jadą dwa Moskale na koniach i prowadzą między sobą powstańca, przywiązanego do obu koni postronkami. Zdarły z niego widać odzienie szlacheckie, bo był tylko w koszuli i boso. Jadą te rabusie, mówię paniczkowi, dobrym truchtem, a co ten nie może nadążyć, to go albo jeden, albo drugi zdzieli nahają bez łeb, bez gębę, gdzie popadnie. Plecy to mu tak przecie zerżnęły, że całą koszulę miał czerwoną, a krew aże mu nogawkami portek ciekła i zostawał po nim na piachu dobrze farbowany trop nikiej po trafionym rogaczu. Wzięli ten Kostur i pomyśleli se: „a i dokądże te psiekrwie będą prały takiego chudziaka? Widzieliście wy, moi ludzie!” Ckliwo im się zrobiło i tak se założyli: jak albo jeden, albo drugi go tknie, to wyrżnę do juchów! Ano i akurat rypnął go jeden nahają za to, że upadł gębą na ziemię. Kostur wzięli na oko i plunęli. Zaraz rabuś machnął kozła pod konia, a drugi w try miga odwiązał powstańca i uciekł w górę drogą co koń skoczy. Oni to samo poszli w gęstą knieję i dopiero nad wieczorkiem wrócili się w to miejsce. Kozuń leżał nieżywy, ale i powstaniec uświerkł niedaleko od niego. Tylko się dowlókł na bałyku do tamtego świerka. Tam go wzięli Kostur i pochowali wieczorem. Widzi paniczek onę pasyjkę na rsioku? Ona ta nad nim stoi… W istocie – czarny, spróchniały krzyż czerniał wysoko na drzewie.
obojętność Marcina, ale też świadomość krzywdy wyrządzonej jego rodzinie:
Marcinka niewiele obchodziły te historie. Jego „przekonania polityczne” były mdłym odgłosem nauk radcy Somonowicza i echem goryczy ojca, który w powstaniu stracił fortunę pradziadowską, nasiedział się w więzieniach i doznał krzywd od wodzów rewolucji.
miejsce akcji:
fikcyjne miejscowości na Kielecczyźnie,
Kleryków (miasto wzorowane na Kielcach; znajdowało się w nim gimnazjum, do którego uczęszczali główni bohaterowie),
Gawronki (folwark rodziców Borowicza),
Owczary (wieś, w której znajdowała się prowadzona przez Wiechowskiego szkoła elementarna – 4 stycznia rodzice zawieźli tam Marcina),
Pajęczyn Dolny (rodzinna wieś Andrzeja Radka),
Pyrzogłowy (miejscowość, w której Radek uczył się w progimnazjum).
narracja:
narracja trzecioosobowa,
narrator wszystkowiedzący, subiektywny (wypowiada się w trzeciej osobie, nie tylko relacjonuje wydarzenia, ale również wyraża swój stosunek do nich przez wprowadzanie elementów ironii i humoru, np. Na środek izby wyszedł chłopak w nędznej sukmanczynie i ojcowskich widocznie butach, gdyż posuwał się tak zgrabnie, jakby miał nogi obute w dwie konewki. Mały Bartek Kapciuch, który w szkole awansował na jakiegoś Warfołomieja, rozłożył swój elementarz na brzeżku nauczycielskiego stolika, wziął w brudną rękę drewnianą wskazówkę, wyczytał całe a, be, we, że, ze… chlipnął kilka razy nosem i poszedł na miejsce z taką uciechą, że nawet nie czuł pewno ciężaru swych niezmiernych butów.
język narratora jest emocjonalny, nasycony żargonem uczniowskim (np. Pewnej galówki w grudniu obydwaj bryknęli za miasto przed nabożeństwem, które w miejscowym kościele miało się odbyć o godzinie dziesiątej), rusycyzmami (np. Była to najbardziej zjadliwa forma obrusienja, bo dobrowolnie, we wnętrzu własnych czaszek, stopniowo zaprowadzana przez młodzież), czasem gwarą (np. zdarzyło się pewnego razu, że mu karbowy wytatarował postronkiem skórę na plecach) – dla lepszego oddania realiów opisywanego świata;
w opisach narrator stosuje środki stylistyczne, które sprawiają, że nabierają one wymiaru symbolicznego (np. epitety, metafory, porównania);
wątki:
psychologiczny - dojrzewanie Marcina Borowicza,
społeczny - droga życiowa Andrzeja Radka,
patriotyczny - działalność uczniów klerykowskiego gimnazjum podjęta po pojawieniu się w szkole Bernarda Zygiera, zapoczątkowana jego recytacją Reduty Ordona Adama Mickiewicza;
Tytuł powieści Stefana Żeromskiego nawiązuje do mitu o Syzyfie (król Koryntu), który za swą zuchwałość został skazany na niekończącą się, bezowocną pracę, która, mimo poniesionych wysiłków, nigdy nie przyniesie oczekiwanych rezultatów.
Warto przypomnieć sobie treść mitu: https://epodreczniki.pl/a/syzyfowa-praca/D12TfbnLV
Tytuł powieści można interpretować dwojako:
syzyfowa praca to działania rusyfikatorów: działania rusyfikatorów są tylko pozornie skuteczne, chociaż uczniowie poddają się rusyfikacji to jednak nie do końca zapominają o swojej tożsamości narodowej i wystarczy jedna iskra (recytacja Zygiera), by odkryli (przypomnieli sobie), kim są naprawdę. Dlatego wysiłki rusyfikatorów wydają się daremne i bezsensowne;
uczniowie udaremniają działania rusyfikatorów, zmagają się z nimi w walce o swoją narodową tożsamość, nie poddają się, prezentują postawę oporu (np. rozmowy w języku polskim mimo zakazu); ich wysiłek może wydawać się syzyfowym trudem w obliczu machiny jaką uruchamiają rusyfikatorzy;
A może pokusicie się o własną interpretację tytułu? Liczę na to.
Tytuł utworu miał najprawdopodobniej wskazywać na brak skuteczności rusyfikacji - mimo pozornych efektów. Usilne działania rusyfikatorów zdają się prowadzić do wynarodowienia Polaków (czego świetnym przykładem jest postawa Marcina Borowicza do chwili, gdy usłyszał recytację Zygiera). Młodzież zdaje się zapominać o swoich pochodzeniu. Wystarczy jednak jeden sprzyjający moment, by pamięć o własnych korzeniach wróciła.
W przypadku Marcina Borowicza i jego przyjaciół lekcję polskiego, podczas której Barnard Zygier zaczyna recytować wiersz Adama Mickiewicza można uznać za moment, w którym głaz wtaczany przez rusyfikatorów zaczyna spadać.
Obwieszczenie z 1868 roku informujące o wprowadzeniu na mocy rozporządzenia generał-gubernatora wileńskiego zakazu prowadzenia rozmów w języku polskim we wszystkich miejscach publicznych. Podobne zakazy obowiązywały w całym zaborze rosyjskim.
Rusyfikacja to narzucanie innym narodom języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej, działania zmierzające do wynarodowienia Polaków (szczególnie skuteczne wobec dzieci i młodzieży). Polityka rusyfikatorów miała znaczący wpływa na młode umysły. Krok po kroku eliminowali oni treści związane z polskością i zastępowali je treściami rosyjskimi.
Polityka władz rosyjskich wobec Polaków:
zakaz mówienia po polsku nawet w sytuacjach prywatnych,
nauczanie wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim,
zabroniony kontakt z literaturą polską,
przekazywanie piękna literatury rosyjskiej,
przekłamywanie historii Polski, manipulowanie faktami, ośmieszanie,
historia Rosji traktowana jak historia powszechna, ukazanie potęgi, wielomocarstwowości Rosji,
nakaz modlitwy po rosyjsku, głoszenie wyższości wyznania prawosławnego nad katolicyzmem.
Uczniowie wobec rusyfikacji:
poddanie się rusyfikacji, obojętność na sprawy narodowe (początkowo Borowicz, oraz inni uczniowie – doceniani, nagradzani przez władze szkolne za ich zaangażowanie, uczęszczanie do rosyjskiego teatru, organizowanie kół literackich),
bunt przeciw narzucaniu sposobu myślenia, poszukiwanie samodzielności w myśleniu (organizowanie spotkań „na górce” u Gontali, czytanie samodzielnie wybranej literatury, nie tylko polskiej, otwartość na nowe idee, poszukiwanie wartościowych i ciekawych treści),
świadomy opór przeciw rusyfikatorom (Zygier, uczeń myślący samodzielnie, świadomy swojej narodowości, ponosi konsekwencje swoich decyzji, zaangażowany w obronę polskości).
Nauczyciele wobec rusyfikacji:
Polacy, którzy dostosowali się do zasad rosyjskiej szkoły (Nogacki, Sztetter),
Polacy – zdrajcy, zaangażowani w działalność rusyfikacyjną (Majewski),
Rosjanie wprowadzający do szkoły wszelkimi sposobami język i kulturę rosyjską (Zabielskij, Kostruliew).
Dyrektor Kriestoobriadnikow - objął posadę po zmianie władz szkoły i wzmożeniu działań rusyfikacyjnych, był wyrozumiały i pobłażliwy, żeby zaskarbić sobie sympatię uczniów (ażeby młodzian nie czuł na sobie tyrańskiego bicza, lecz miłującą rękę ojca), walczył o to, aby skuteczniej rusyfikować młodzież
Inspektor Zabielskij - wykładał język rosyjski, nadzorował proces kształcenia, kontrolował uczniów, szpiegował, działał bardzo skutecznie: wybranych uczniów obdarzał zaufaniem, zapraszał do domu, częstował ciastkami i wpajał im miłość do literatury rosyjskiej
Kostriulew - nauczyciel historii - surowy nauczyciel i konsekwentny rusyfikator, wzbudzał strach uczniów, ostro pytał, wywlekał sprawy bolesne dla polskiej młodzieży, skandale, przekłamywał historię; rusyfikował w nachalny i wulgarny sposób, to jemu przeciwstawił się jeden z uczniów Figa (Tomasz Walecki) za co został surowo ukarany
Majewski - nauczyciel klasy wstępnej - wyparł się swojej polskości za wygodne i dostatnie życie, uczył najmłodszych uczniów gimnazjum, pobierał łapówki za korepetycje, które dawały uczniom wstęp do szkoły
Ozierskij - nauczyciel rosyjskiego - wykształcony, znawca Gogola i Puszkina, ale nieudolny i niechlujny, uczniowie go lekceważą, robią, co chcą, rozmawiają po polsku, nauczyciel boi się zareagować, jest roztargniony do tego stopnia, że nie pamięta swojej drogi do domu; nieskuteczny rusyfikator
Nogacki - nauczyciel arytmetyki - sumienny, obowiązkowy, surowy, sprawiedliwy, szanowany przez uczniów, którzy czuli do niego respekt, „miał swój własny stalowy system” – uczył uczniów myśleć po rosyjsku, skuteczny rusyfikator, ale rusyfikacja nie była jego celem przede wszystkim chciał dobrze uczyć swojego przedmiotu (rusyfikował niejako “przy okazji”)
Leim- nauczyciel łaciny - z pochodzenia Niemiec, osiedlony z rodziną na terenie Polski, jeden z najstarszych profesorów, kiedyś wykładowca historii, języków starożytnych i niemieckiego, teraz zdegradowany, przyjął postawę ugodową, utrzymywał w klasie porządek, karał za mówienie po polsku, jednak w domu sam używał tego języka, a jego córki były nawet zaangażowane w działalność patriotyczną
Sztetter - nauczyciel polskiego - idealista, kiedyś dziennikarz i tłumacz Schelleya, człowiek światły, teraz musi pracować, żeby utrzymać liczną rodzinę, pozbawiony złudzeń co do swojej kariery, uczniowie go nie szanują, władze szkolne ignorują, uczy języka polskiego traktowanego jako przedmiot nieobowiązkowy i drugorzędny recytacja Zygiera dostarczyła mu wielu głębokich przeżyć i wzruszeń
Niektóre metody rusyfikacji opisane w powieści:
dominacja języka rosyjskiego we wszystkich sferach życia; spektakle teatralne po rosyjsku pozwoliły usłyszeć uczniom język "żywy", niekojarzący się tylko ze szkołą
Niewielka scena klerykowskiego teatru była dla młodego chłopca jak gdyby otworem, przez który widać było daleki, obcy kraj, lud, zwyczaje, codzienne życie i zabawne w nim wydarzenia. Intryga farsy, odgrywanej z talentem, wcale go nie zajmowała i nie weseliła, lecz owszem pogrążała w jakiś smutek szczególny. Umiał dobrze mówić po rosyjsku: pisał w tym języku wypracowania, recytował lekcje, nawet o nich ukutymi frazesami myślał, ale nie formułując sobie tego, traktował ten „przedmiot” jako język szkoły, jako język martwy, jako rodzaj nowożytnej łaciny. Teraz ze sceny ta sama mowa narzucała mu się w postaci organu bieżącego życia, swobodnego ruchu, który wre i kipi.
skuteczna nauka rosyjskiego miała doprowadzić do myślenia po rosyjsku i nieumiejętności wyrażania swoich myśli po polsku
Ponieważ znano książkę tylko w przekładzie rosyjskim, z natury rzeczy tedy wszelkiego rodzaju terminy naukowe i urobione formuły bardziej ścisłego myślenia przywierały do mózgów w postaci rosyjskiej. Na dysputach wieczornych wszystko, cokolwiek tyczyło się rzeczy „abstrakcyjnych”, wypowiadano między sobą po rosyjsku. Nikt „przekonań” swoich po polsku nie umiałby ze ścisłością wyłożyć. Była to najbardziej zjadliwa forma obrusienja, bo dobrowolnie, we wnętrzu własnych czaszek, stopniowo zaprowadzana przez młodzież. Ale nie mogło być inaczej. Młodzież ta łaknęła strawy naukowej, znalazła ją i karmiła się tym, co znalazła. Ogół inteligencji miejskiej umiał jedynie (w największym sekrecie) stękać na „ucisk”, dziwować się, jakim to sposobem można w kraju polskim gramatykę polską wykładać „pa russki”, ale nie był uzdolniony politycznie nawet do założenia dla tej młodzieży czytelni z dzieł naukowych, swoich i tłumaczonych, kształcących systematycznie.
promowanie kultury rosyjskiej, ograniczanie kontaktu z kulturą polską
W myśl zasady odpolszczania dyrektor i gospodarze klas nie udzielali prawie nigdy pozwolenia na bytność ucznia w teatrze, gdy dawano sztukę polską. Natomiast w jesieni, głównie z inicjatywy działaczów gimnazjalnych, poczęto forsownie urządzać teatry amatorskie rosyjskie.
nieograniczony dostęp do literatury rosyjskiej, by młodzi ludzie w niej szukali wyrazu swoich emocji
Najpierwsze samoistne uczucia tych młodzieńców, namiętne miłostki, marzenia i sny znajdowały swój wyraz, dźwięk i barwę w utworach pisarzów rosyjskich.
kontrola, rewizje, szpiegowanie (zwiększający się terror władz szkolnych, szukanie skutecznych metod działania)
Nowy zarząd wprowadził nowe obrzędy szkolne. […] Przede wszystkim zabrano się do stancyj […] Pomocnicy gospodarzy klas i cały ogół nauczycieli wciągnięty został w pewien rodzaj kohorty policyjno-śledczej. Wszyscy mieli obowiązek zwiedzania kolejno stancyj w pewnych odstępach czasu, dniem i nocą. Inspektor i jego satelici chodzili po tych stancjach nieustannie, odbywali rewizję, zaglądali nie tylko do kuferków, ale nawet własnymi rękoma grzebali w siennikach, słuchali pod oknami, czaili się u drzwi, wbiegali do mieszkań uczniowskich z rana – itd. […]
Częste rewizje, a szczególniej nagłe a niespodziewane wizyty, trwoga oczekiwania, niepokój, że ktoś podsłuchuje, źle oddziaływały na umoralnianą młodzież pod rozmaitymi względami. Pobyt w szkole był dla wszystkich mieszkających na stancjach pobytem w więzieniu. […]
urabianie uczniów, przeciąganie ich na swoja stronę, wykorzystywanie do pomocy (donosicielstwa), wykorzystywanie naturalnej potrzeby posiadania autorytetów
Tegoż dnia po lekcjach Zabielskij prosił Marcinka o zaniesienie do jego inspektorskiego mieszkania kajetów z ćwiczeniami klasy piątej. W domu inspektor przyjął Borowicza bardzo gościnnie. Usadowił go w zacisznym gabinecie swoim na miękkiej sofie, pokazywał mu albumy ze ślicznymi fotografiami, kolekcję ładnych sztychów, ilustrowane wydawnictwa, książki swoje, a nawet zbiór bezkrytyczny rozmaitych monet. Jego rozmiłowanie się w Marcinku dosięgało takich granic, że częstował młodzieńca papierosem. Gdy ten, lękając się podstępu, w żywe oczy zaparł się palenia, inspektor kazał przynieść ciastek i uczęstował swego faworyta. Dużo przy tym mówił o nieufności, jaką mu okazują uczniowie klasy piątej, żalił się na to, że go ani jeden nie odwiedza, że nie zajdzie na otwartą, braterską pogawędkę o tym, czego młodzież chce, co jej dolega, jakie są jej pragnienia i cele. Pod koniec wizyty Borowicz był już niemal zakochany w inspektorze tym płomiennym i entuzjastycznym uczuciem, jakie pali się dla pierwszego mistrza w duszy młodzieńczej. Dobroć zwierzchnika roznieciła w nim rzewną wdzięczność. Postanowił dołożyć wszelkich starań, ażeby klasa piąta przejęła się jego uczuciami. Snuły mu się po głowie projekty częstych, gremialnych odwiedzin inspektora i słyszał prawie rozmowy, jakie toczyć się będą.
przejęcie kontroli nad wolnym czasem uczniów, zamykanie polskich stancji i wprowadzanie w ich miejsce stancji rosyjskich lub internatów
No, jak to? Że nam stancję zamknęli…
– Pierwsze słyszę!
– Tak, tak! Kriestoobriadnikow wezwał mię do siebie przed dwoma tygodniami i zapowiedział, żebym sobie kosztów oszczędziła, bo on nam stancji trzymać nie da, niby katoliczkom. Od tego, powiadał, będą specjalne Moskiewki, a następnie jakieś tam internaty. […]
– Internaty… przednia to jest myśl… – rzekł Somonowicz. – Środek do zaprowadzenia wzorowej karności, należytego rygoru, ale…
– I moskwicyzmu… – rzekł Marcin. […] Nie tylko w klasie, ale i w domu będą uczniowie zmuszeni do mówienia ciągle po rosyjsku. Społeczeństwo nie daje nam przecież żadnych środków ratunku…
I znowu kilka przydatnych pojęć:
lojalizm - postępowanie zgodne z polityką władz, także tych narzuconych przez obce mocarstwo;
konformizm - postawa bezkrytycznego podporządkowania się normom, wartościom i poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie społecznej;
oportunizm - postawa moralna człowieka kierującego się w swym postępowaniu nie powszechnie przyjętymi zasadami, lecz tym co w danej sytuacji jest dla niego korzystne;
marazm - znaczenie przenośne: bezwład, rozprzężenie, zastój, zniechęcenie, poddanie się zastanej sytuacji, stan apatii i zobojętnienia;
manipulacja - wpływanie na poglądy i zachowania innych osób poza ich świadomością dla osiągnięcia własnych celów.
Ten schemat zaczerpnięty z Literatury Polskiej Jana Tomkowskiego pokazuje układ sił i wpływów w Polsce pod zaborem rosyjskim.
Kolor fioletowy - wpływy rosyjskie
Kolor żółty - wpływy polskie
Walka o polskość toczyła się wszędzie, główne "pola bitwy" to przede wszystkim:
szkoła - językiem wykładowym był rosyjski, na terenie szkoły nie wolno było używać języka polskiego, nauczyciele walczyli z "polonizmami", język polski był przedmiotem, nieobowiązkowym, drugorzędnym ("lekcja języka miejscowego", "piąte koło u wozu, rzecz w istocie niepotrzebna");
kościół - śpiewało się w kościołach jeszcze po polsku, ale i tego władze zabraniały; mile widziane było przechodzenie na prawosławie (co uczynił nauczyciel Majewski);
dom - w domach mówiło się po polsku, choć zaborca miał nadzieję, że i to ulegnie w końcu zmianie; pani Borowiczowa (matka Marcinka) nie mówiła po rosyjsku, załatwiając synowi korepetycje u Majewskiego (Polaka!) próbowała rozmawiać z nim po francusku. Zarówno dworki szlacheckie, jak i chłopskie chaty pozostały twierdzą nie do zdobycia, nie udało się wyrugować z nich mowy polskiej;
literatura - nawet na nieobowiązkowych lekcjach języka polskiego nie mówiło się po polsku, specjalnie dobrane, słabe utwory polskich twórców omawiało się po rosyjsku; te braki wyrównywała edukacja nieoficjalna, przebiegająca w tajnym kółku samokształceniowym, gdzie czytano zakazane lektury, przede wszystkim Mickiewicza i pozostałych wielkich romantyków.
W powieści Stefana Żeromskiego występuje cała plejada bohaterów zarówno indywidualnych, jak i zbiorowych. Do bohaterów zbiorowych należą oczywiście barwnie opisani uczniowie klerykowskiego gimnazjum oraz grono pedagogiczne (nauczyciele). Wśród uczniów najważniejsze postacie to Marcin Borowicz, Andrzej Radek i Bernard Zygier, a także ich liczni koledzy ze szkolnej ławy (Tomasz Walecki "Figa", Marian Gontala, u którego odbywały się tajne spotkania, "Pieprzojad", Rutecki, "Balfegor", "Spinoza" i inni). Nauczycieli klerykowskiego gimnazjum zostali wymienieni i opisani w części poświęconej rusyfikacji (patrz tabelka).
Marcin Borowicz
To główny bohater powieści Stefana Żeromskiego, dlatego warto przyjrzeć się jego losom. Poznajemy Marcinka, gdy jest zaledwie ośmioletnim chłopcem (dużym , tęgim i muskularnym), który opuszcza rodzinne Gawronki, by udać się do wiejskiej szkoły elementarnej w Owczarach, ponieważ jego rodziców (zubożałych szlachciców) nie stać na korepetycje przygotowujące do nauki w gimnazjum. W szkole elementarnej Marcin zostaje wdrożony do obowiązkowego, w szkole pod zaborem, języka rosyjskiego. Nabywa tam podstawowej wiedzy i podobnej znajomości języka rosyjskiego. Wyjeżdża do Klerykowa, aby kontynuować naukę w gimnazjum. Dzięki matce, która załatwia mu korepetycje u jednego z nauczycieli klasy wstępnej (Majewski) Marcin dostaje się do rządowego gimnazjum klasycznego. Zostaje zainstalowany na stancji (u pani Przepiórkowskiej, zwanej "Przepiórzycą", starej znajomej matki chłopca) i wtłoczony w proces nabywania wiedzy wykładanej w obcym języku. Pierwsze lata nauki dla Marcina to ciągła walka ze strachem i poczuciem osamotnienia. Uczucia te wkrótce zostaną jeszcze pogłębione przez śmierć ukochanej matki. W okresie nauki w gimnazjum Marcin jest świadkiem i przedmiotem zabiegów rusyfikacyjnych zaborczej szkoły: od prymitywnych, jak zakaz używania języka polskiego, po bardziej wyrafinowane, jak system nagród dla gorliwych i podatnych na rusyfikację (wizyty w domu inspektora Zabielskiego, wycieczki na rosyjskie spektakle teatralne itp.). Marcin ulega wpływom Zabielskiego i staje się częstym gościem w jego domu (zresztą dzięki tej znajomości będzie mógł uratować z opresji ukaranego wyrzuceniem ze szkoły Andrzeja Radka). To czas, gdy chłopak poddaje się rusyfikacji: zachwyca się wielką literaturą rosyjską, godzi się na przekłamywanie historii Polski w imię "prawdy" historycznej, gloryfikuje historię imperium carów. Gdy jego kolega z klasy "Figa" Walecki protestuje przeciwko obrażaniu uczuć religijnych katolików, Marcin zajmuje stanowisko oportunistyczne:
Ja nie mogłem do wystąpienia namawiać kolegi Waleckiego, gdyż uważam za bardzo użyteczne te "dopełnienia", które nam właśnie czytał profesor Kostriulew. Był to krytyczny rzut oka na machinacje jezuitów w upadającej i upadłej Polsce.
Co do mnie, to utrzymuję stanowczo, że Kostriulew miał zupełną słuszność. W nauce historii chodzi o prawdę, o prawdę i jeszcze raz o prawdę.
Z tego stanu ducha (grożącego wynarodowieniem) wyrywa Marcina przybycie do szkoły nowego ucznia Barnarda Zygiera. Recytowana przez Zygiera na lekcji języka polskiego Reduta Ordona Adama Mickiewicza przypomina Borowiczowi, że jest Polakiem, budzi w nim uśpione - działaniem rusyfikatorów - poczucie narodowej tożsamości. Lektura Dziadów Mickiewicza dopełnia dzieła "przebudzenia się" Marcina:
Gdy Borowicz przeczytał Dziady, nie był w stanie z nikim mówić. Uciekł do najbliższego lasu i błąkał się tam pożerany przez nieopisane wzruszenie. [...] Poezja i literatura epoki Mickiewicza odegrała w życiu Marcina rolę niezwykle kształcącą. Przechodził wśród tych arcydzieł, jak przez chłostę, jak między szeregami osób, które na niego patrzały ze wzgardą. Dusza jego pod wpływem tej lektury mocowała się z własnymi błędami, ulepszała w sobie [...].
Odtąd Borowicz wraz z kolegami (m. in. Zygierem i Radkiem) spotykają się na potajemnych spotkaniach kółka samokształceniowego: uczą się niezafałszowanej historii Polski, czytają zakazane przez cenzurę dzieła wielkich romantyków, kształcą się również w naukach przyrodniczych.
W ostatnim roku nauki gimnazjalnej Marcin przeżywa młodzieńczą miłość do Anny Stogowskiej ("Biruty"), którą w milczeniu adoruje rozkochanym wzrokiem podczas spotkań w klerykowskim parku. Kiedy powraca z wakacji już po zdaniu matury i ukończeniu gimnazjum, a przed udaniem się na studia uniwersyteckie do Warszawy, nie zastaje w Klerykowie Biruty, która wraz z przeniesionym służbowo ojcem wyjechała w głąb Rosji. Ze stanu rozpaczy i odrętwienia wyrywa go znajomy głos Andrzeja Radka:
Cóż ci to, Borowicz, cóż ci to?
Marcin nie był w stanie rzec słowa, nie mógł patrzeć, wyciągnął tylko rękę i wspomógł się na siłach, czując uciśnienie kościstej, a jakby z żelaza urobionej prawicy Radkowej.
Andrzej Radek
To drugi obok Marcina Borowicza główny bohater powieści Syzyfowe prace. Syn fornala ze wsi Pajęczyn Dolny, którego dzieciństwo upłynęło na pasaniu najpierw gęsi, a potem świń. Życie Andrzeja odmienia się diametralnie w chwili, gdy spotyka na swojej drodze Antoniego Paluszkiewicza zwanego "Kawką" (dworskiego guwernera). Kawka dostrzega potencjał i zdolności chłopca i postanawia zapewnić mu wykształcenie. Kawka sam uczy chłopca czytać i pisać, a następnie ze swoich niewielkich funduszy opłaca mu naukę w czteroklasowym progimnazjum w Pyrzogłowach. Po śmierci chorego na gruźlicę Paluszkiewicza Radek utrzymuje się sam z korepetycji i wie, że dalszą naukę będzie musiał sfinansować sam - na wsparcie ubogich rodziców nie może liczyć. Po ukończeniu czterech klas w Pyrzogłowach Andrzej rusza piechotą do Klerykowa, by kontynuować naukę w piątej klasie tamtejszego gimnazjum. Szczęśliwym trafem udaje mu się załatwić stancję i utrzymanie w zamian za korepetycję. Praca korepetytora pochłania mu całe popołudnia, dlatego na własną naukę chłopak znajduje czas dopiero w nocy. Radej jest bardzo ambitny i uparty, dąży do wyznaczonego celu, znosi nie tylko trud związany z zarabianiem na siebie, ale również częste uwagi kolegów paniczów na temat swojego ubioru czy wymowy:
W klasie żaden z kolegów nie zbliżył się do niego, lecz owszem wszyscy go szykanowali. Zauważono natychmiast jego podkówki u juchtowych butów, drelichowe majtki, zgrzebną koszulę, tasiemkę i chłopskie prowincjonalizmy w mowie.
Andrzej z godnością znosi docinki kolegów, chociaż: Emocja jakiej doświadczał Radek [...] była z pewnością palącym wstydem, ale obok niego czaiła się zemsta ukryta w masce obojętności i wzgardy tak głęboko jak iskra w krzemieniu. Raz jednak, wyprowadzony z równowagi przez złośliwe uwagi, rzuca się z pięściami na prześladowcę i za pobicie zostaje wydalony ze szkoły. W tym momencie, który wydaje się przekreślać cały jego dotychczasowy trud, spotyka Marcina Borowicza, który wstawia się za nim u inspektora szkolnego i uzyskuje złagodzenie kary. Odtąd Radek zaprzyjaźnia się z Borowiczem (potem również z Zygierem i innymi chłopcami) i razem uczestniczą w spotkaniach na "górce" u Gontali. Kiedy Marcin opuszcza po ukończeniu szkoły Kleryków, jego przyjaciel jest już w klasie maturalnej. To właśnie Radek będzie pocieszał Marcina po utracie Biruty.
To, co dzieli i łączy głównych bohaterów...
Stefan Żeromski, przedstawiając losy Radka i Borowicza, zastosował zarówno zasadę kontrastu, jak i równoległości. Każdy z chłopców miał inne doświadczenia życiowe, w drodze do podjęcia nauki musiał pokonać inne przeszkody, jednak w pewnym momencie - w klerykowskim gimnazjum - ich losy złączyły się i potoczyły podobnym torem.
Losy głównych bohaterów splatają się:
pomoc Marcina udzielona Andrzejowi, wstawienie się za nim u władz szkolnych, co doprowadziło do złagodzenia kary,
wspólne uczestniczenie w spotkaniach samokształceniowych „na górce” u Gontali, czytanie polskiej literatury przynoszonej tam m.in. przez Andrzeja Radka,
pomocna dłoń Andrzeja, wsparcie Marcina zrozpaczonego po wyjeździe Biruty.
Andrzej Radek podobnie jak Marcin Borowicz, uczęszczał do klerykowskiego gimnazjum. Radek, inaczej niż Borowicz, nigdy nie uległ mechanizmom polityki rusyfikacyjnej. Dzieje Andrzeja Radka stają się od połowy powieści drugim, paralelnym wątkiem, porównywalnym wobec losów Marcina. Autor ukazuje momenty przełomowe i wydarzenia odciskające się na psychice zarówno Borowicza, jak i Radka.
Marcin Borowicz
pochodzenie społeczne: zubożały szlachcic
rodzina: ukochany jedynak, wcześnie osierocony przez matkę, wychowywany przez ojca
warunki materialne: dobre, ale nie do tego stopnia, żeby móc zatrudnić nauczyciela dla Marcina
wykształcenie: zachęcany do nauki, wspierany finansowo przez rodziców, którym bardzo zależało na edukacji syna
stosunek do nauki: przeciętny uczeń, bez znaczących sukcesów, najpierw przejawia zainteresowanie literaturą rosyjską, po wewnętrznej przemianie zapala się do literatury polskiej i nauki w ogóle
stosunek do kolegów: raczej koleżeński, otwarty
stosunek do zaborców: początkowo ulega rusyfikacji, potem sprzeciwia się jej i poszukuje własnej tożsamości, zaczyna myśleć samodzielnie
stosunek do polskości: najpierw obojętność, po przełomowej lekcji zaangażowanie w sprawy polskie
cechy charakteru: emocjonalny, chwiejny, początkowo łatwo ulega wpływom, zmienia się w toku powieści w zdecydowanego i odważnego
ocena bohatera: bohater zmienił swoje życie, dorósł i dojrzał, odnalazł swoje korzenie; swoją postawą pokazał, że zawsze można zmienić swoje postępowanie
Andrzej Radek
pochodzenie społeczne: chłopskie, syn fornala
rodzina: chłopska, zapracowani rodzice niewiele czasu poświęcają synowi
warunki materialne: bieda, od najmłodszych lat Andrzej musi pracować, może się uczyć tylko dzięki zaangażowaniu i pomocy finansowej Paluszkiewicza "Kawki"
wykształcenie: na początku jego naukę wspiera finansowo Kawka, potem utrzymuje się samodzielnie, udzielając korepetycji
stosunek do nauki: uczeń pilny, pełen pasji, zdolny, zdeterminowany, uczy się chętnie, nauka otwiera przed nim nowe horyzonty, pozwala odmienić los
stosunek do kolegów: początkowo nieufny, zamknięty w sobie, bo wyśmiewany przez kolegów ze względu na swoje chłopskie pochodzenie; gdy wreszcie znalazł przyjaciół okazał się świetnym kolegą: pomocnym i lojalnym
stosunek do zaborców: nie ulega rusyfikacji, włącza się w działalność samokształceniową
stosunek do polskości: świadomość narodowa, zaangażowanie
cechy charakteru: uparty, wytrwały, konsekwentny w działaniu, pracowity, zdolny
ocena bohatera: postępowanie Radka jest godne podziwu, nigdy się nie poddawał, nie ulegał obcym wpływom, mimo że miał najtrudniejszą drogę życiową
Bernard Zygier
Bohater drugoplanowy, ale odgrywający w powieści ważną rolę. To dzięki niemu Marcin Borowicz (i jego koledzy z gimnazjum) przypominają sobie, że są Polakami. Zygier pojawia się w klerykowskim gimnazjum, ponieważ został wydalony ze szkoły w Warszawie za "nieprawomyślność":
Chodziły tylko niezdecydowane pogłoski, że to "ptaszek". Z czasem dopiero jeden z ósmoklasistów, któremu zdarzyło się być podczas świąt w Warszawie, oświetlił nieco sprawę, rozgłaszając, że tajemniczy przybysz wyrzucony został za "niebłagonadiożnost".
Po przeniesieniu do szkoły w Klerykowie Bernard został poddany ścisłej kontroli: obserwowano niemal każdy jego krok, mieszkał u Kostriulewa, poza szkołą nie mógł spotykać się z kolegami, w szkole codziennie go rewidowano (przeszukiwano). Początkowo nie mógł uczęszczać na lekcje języka polskiego (pozwolono mu po miesiącu). Walka Bernarda o uczestnictwo w zajęciach była niezrozumiała dla innych uczniów, dla nich były to zwykłe "nudy narodowe". "Nieprawomyślność" Zygiera oznaczała przeciwstawianie się rusyfikacji, manifestowanie patriotyzmu, głoszenie poglądów niezgodnych z oficjalnymi założeniami. Zygier już na swojej pierwszej lekcji języka polskiego zademonstrował swoje poglądy, prosząc nauczyciela o zapisanie swojego nazwiska w wersji spolszczonej Zygier (choć faktycznie nazywał się Sieger) oraz dzieląc się na forum klasy swoją wiedzą o literaturze polskiej. Zygier był pewny siebie, zdecydowany, odważny, nie bał się wyrażać własnego zdania, mimo protestów nauczyciela nie przerwał swojej wypowiedzi, a jego recytacja Reduty Ordona Adama Mickiewicza okazała się wydarzeniem przełomowym dla Marcina Borowicza oraz jego kolegów i wywołała konsekwencje, których nikt się nie spodziewał:
Zygier złożył książkę, przez chwilę się namyślał i wnet zaczął mówić głosem nie donośnym, ale dźwięczącym jak szlachetny metal:
Nam strzelać nie kazano. Wstąpiłem na działo...
Usłyszawszy te wyrazy Sztetter zerwał się na równe nogi i zaczął machać rękami, ale Zygier nie umilkł [...] Borowicz siedział zgarbiony, podparłszy pięścią brodę i rozpalone oczy wlepił w Zygiera.
Zapewne nie przez przypadek Żeromski obdarzył Zygiera imieniem Bernard (to drugie imię naszego wieszcza Adama Mickiewicza).
Walenty i Helena Borowiczowie - rodzice Marcina, należą do zubożałej szlachty, mieszkają w Gawronkach. Oboje darzą jedynaka ogromną miłością i pragną zapewnić mu lepszą przyszłość. Sytuacja majątkowa Borowiczów jest raczej kiepska. Po upadku powstania styczniowego, w którym pan Walenty stracił fortunę dziadków, a potem siedział w więzieniu, z trudem utrzymują majątek. Cały swój wysiłek i poświęcenie kierują w stronę syna, którego wykształcenie jest dla nich priorytetem: choćby przyszło łachmany wiązać, chłopca trzeba uczyć.
Ferdynand Wiechowski - nauczyciel wiejskiej szkoły w Owczarach. Gorliwy rusyfikator. Usilnie wpaja dzieciom, że muszą nie tylko mówić, pisać i czytać po rosyjsku, ale także się modlić w tym języku.
Antoni Paluszkiewicz "Kawka" - Antoni Paluszkiewicz był nauczycielem dwóch młodych paniczów w Pajęczynie Dolnym. Przez wiele lat chorował na postępujące suchoty (stąd wzięło się jego przezwisko, od nieustającego kaszlu, towarzyszącego chorobie). Szczególną sympatią i zainteresowaniem obdarzył małego Andrzeja Radka. W ciągu kilku miesięcy nauczył chłopca czytać i pisać, a później postanowił umieścić go w progimnazjum w Pyrzogłowach. To jemu Andrzej Radek zawdzięczał swoją przyszłość. Dzięki pomocy mężczyzny biedny syn dworskiego fornala miał szansę uczyć się i zmienić życie. To właśnie „Kawka” zakrzewił w Jędrku pragnienie wiedzy i upór w dążeniu do celu.
Pani Przepiórkowska "stara Przepiórzyca" - Pani Przepiórkowska jest właścicielką stancji, na której przez kilka lat nauki w Klerykowie mieszka Marcin Borowicz. Dawna znajoma pani Borowiczowej.
Grzebicki i Somonowicz - radcy prawni, często goszczący w domu starej Przepiórzycy, toczący niekończące się i jałowe dyskusje polityczne. Postacie w zamyśle nieco karykaturalne, lojaliści, którzy z sentymentem wspominają wjazd cara Mikołaja I do Warszawy, aby koronować się na króla Polski (1829).
Tomasz Walecki "Figa" - syn właścicielki sklepu z materiałami piśmiennymi, zagorzałej katoliczki. Ma siedemnaście lat. Jest chłopcem o pięknej twarzy i tak niskim wzroście, że wszyscy uważają go za trzecioklasistę. W szkole należy do najzdolniejszych uczniów, lecz za złe zachowanie figuruje na liście jako drugi uczeń z kolei. Jako jedyny protestuje na lekcji historii, zarzucając Kostriulewowi, że wykłada rzeczy nadprogramowe, fałszywe i oszczercze. Bunt Waleckiego kończy się ukaraniem go chłostą. Z czasem zaprzyjaźnia się z chłopcami, spotykającymi się u Gontali i wbrew matce zaczyna czytać „bezbożne” książki.
Anna Stogowska "Biruta" - najstarsza córką Polaka (lekarza wojskowego) i Rosjanki. Należy do najlepszych uczennic siódmej klasy żeńskiego gimnazjum w Klerykowie. Piękna blondynka o niebieskich oczach:
Pod prostymi brwiami błyszczały w mroku rzęs wielkie oczy. Nad białym czołem lśniły się w porannym blasku pasma włosów jak piękny len. Chude ramiona podlotka, przekształcone teraz na barki dziewicze, cudnymi liniami łączyły się z zarysem piersi rozciągających stanik ciasnego mundurka brązowej barwy.
W „Birucie” zakochuje się Marcin Borowicz. Wydaje się, że jest to uczucie odwzajemnione. Młodzi spędzają długie chwile na ławkach parkowych usytuowanych vis a vis. Uczucie kończy wyjazd Biruty do Rosji wraz z przeniesionym służbowo ojcem.
Borowicz zamknął oczy. Znalazł już wszystko. To ten sam żołnierz, o którym mówił mu przed laty strzelec Noga na pagórku pod lasem. Ten sam, zabity nahajami, leżący w skrwawionej mogile pod świerkiem. Serce Marcina szarpnęło się nagle, jakby chciało wydrzeć się z piersi, ciałem jego potrząsało wewnętrzne łkanie. Ścisnął mocno zęby, żeby z krzykiem nie szlochać. Zdawało mu się, że nie wytrzyma, że skona z żalu. Sztetter siedział na swym miejscu wyprostowany. Powieki jego były jak zwykle przymknięte, tylko teraz kiedy niekiedy wymykała się spod nich łza i płynęła po bladej twarzy.
Tak mogłaby wyglądać notatka służbowa inspektora Zabielskiego, gdyby obserwował wyjątkową i przełomową lekcję języka polskiego prowadzoną przez profesora Sztettera w siódmej klasie klerykowskiego gimnazjum.
Zygier zapalił iskrę, która wywołała pożar w umysłach i sercach jego kolegów. Wybrany przez Bernarda utwór opowiada o walkach polsko-rosyjskich w czasie powstania listopadowego (1830-1831), które wybuchło w celu zrzucenia rosyjskiej niewoli. Mówienie o tym było surowo zabronione przez ówczesne władze.
Uczniowie bardzo przeżyli wystąpienie kolegi, świadczy o tym gwałtowna reakcja Marcina, który przypomniał sobie swoje narodowe korzenie, zrozumiał wagę i znaczenie opowieści powstańczych strzelca Nogi, odkrył uczucia, których istnienia w sobie nie podejrzewał (tęsknota, miłość do ojczyzny).
Patriotyczny wiersz obudził w uczniach uśpione uczucia, o których zapomnieli (Uczucia dziecięce i młodzieńcze, po milionkroć znieważane, leciały teraz między słuchaczów w kształtach słów poety, pękały wśród nich jak granaty, świszczały niby kule, ogarniały dusze). Przytoczone w powieści fragmenty tekstu Mickiewicza podkreślały przeciwstawienie się Polaków carowi (Warszawa jedna mocy twej urąga! Podnosi na cię rękę...), wzywały do walki z zaborcami przez ukazanie przykładu odważnych żołnierzy walczących do ostatniej sztuki amunicji z przeważającymi siłami wroga (nieraz widziałem garstkę naszych walczącą z Moskali nawałem [...], wciąż grzmi rozkaz wodzów, wre żołnierza czynność [...], żołnierz pobladnął, nie znalazłszy ładunku, już bronią nie władnął…).
Postawa Zygiera pomogła młodym Polakom w odbudowaniu ich tożsamości, zainspirowała ich do działania, uświadomiła, że można być odważnym, buntować się przeciw zaborcom:
Nie była to już recytacja utworu wielkiego poety, lecz oskarżenie uczniaka polskiego zamknięte w zdarzeniach z bitwy. Był to własny jego utwór, własna mowa.
Podobne uczucia obudziły się również w Sztetterze. Nauczyciel próbował przerwać wypowiedź Zygiera, gdyż tematy te były zabronione przez władze carskie, jednak – pomimo ryzyka – pozwolił uczniowi recytować utwór patriotyczny. Uświadomił sobie, że chłopiec ma odwagę głoszenia swoich poglądów, przypomniał sobie, że także jest Polakiem.
Sztetter siedział na swym miejscu wyprostowany. Powieki jego były jak zwykle przymknięte, tyko teraz kiedy niekiedy wymykała się spod nich łza i płynęła po bladej twarzy.
Konsekwencją przełomowej lekcji języka polskiego było narodowe przebudzenie uczniów klasy siódmej: czytanie polskiej literatury, spotkania "na górce" i poszukiwanie rzetelnej wiedzy, świadomość metod stosowanych przez rusyfikatorów, opór wobec podejmowanych przez nich działań.
Czytając Syzyfowe prace najdłużej obserwujemy Marcina Borowicza, towarzyszymy mu przez cały okres dorastania. Kiedy poznajemy bohatera ma on zaledwie osiem lat, gdy się z nim żegnamy jest młodzieńcem, który właśnie zdał maturę i rozpoczyna nowy, dorosły etap swojego życia. Drugim bohaterem, który również dorasta na naszych oczach jest oczywiście Andrzej Radek.
Na przykładzie losów Borowicza możemy śledzić przemianę zagubionego dziecka w świadomego siebie młodego człowieka. Na kształtowanie się osobowości ma wpływ wychowanie, otoczenie, ważne wydarzenia i trudne doświadczenia życiowe, których nie brakowało w życiu Marcina.
Doświadczenia ważne dla Marcina Borowicza (kształtujące jego osobowość):
rozstanie z rodzicami i zamieszkanie u nauczyciela w Owczarach;
pierwsze egzaminy – rozpoczęcie nauki w gimnazjum w Klerykowie;
śmierć matki;
wakacje, w czasie których otrzymał od ojca strzelbę;
obejrzenie rosyjskiego przedstawienia w teatrze;
prowadzenie koła literatury rosyjskiej (uleganie rusyfikacji)
brak odwagi, by wstawić się za "Figą" Waleckim
wstawienie się za Andrzejem Radkiem;
lekcja języka polskiego, na której Zygier recytował Redutę Ordona;
spotkania „na górce” u Gontali;
obrzucenie błotem profesora Majewskiego;
miłość do Anny Stogowskiej „Biruty”;
uzyskanie matury;
wyjazd ukochanej w głąb Rosji.
Marcin z początkowo naiwnego, lękliwego chłopca z czasem stał się pewnym siebie młodym chłopakiem. Wcześnie osierocony przez matkę matkę czuł się opuszczony i samotny, nie znalazł oparcia w ojcu – zrozumiał, że sam musi sobie radzić z problemami. Zafascynowany osobą Zabielskiego (który okazał mu zainteresowanie) łatwo uległ rusyfikacji. Z czasem zrozumiał jednak, czemu służyły działania Rosjan i obudził się w nim patriotyzm. Przeżył pierwszą miłość i rozpacz wynikającą ze straty ukochanej osoby. I chociaż wątek miłosny jest właściwie jedynie zasygnalizowany w Syzyfowych pracach to uczucie Marcina i Anny należy do kanonu literackich młodzieńczych miłości. Siadali na przeciw siebie na parkowych ławkach, uczyli się, obserwowali wzajemnie, nie zamieniając ze sobą ani jednego słowa. Ten niemy romans został przerwany przez wyjazd Biruty do Rosji. I tak to się skończyło. I aż prosi się o ciąg dalszy (stąd wasze opowiadania).
Doświadczenia ważne dla Andrzeja Radka:
trudne dzieciństwo w rodzinie fornala;
zafascynowanie nauką dzięki Antoniemu Paluszkiewiczowi;
opuszczenie wsi – rozpoczęcie nauki w progimnazjum w Pyrzogłowach;
śmierć Paluszkiewicza (osamotnienie chłopca);
konieczność zarabiania na życie korepetycjami;
otrzymanie posady u pana Płoniewicza;
wyśmiewanie chłopca w gimnazjum w Klerykowie;
pobicie Tymkiewicza i wyrzucenie ze szkoły (i powrót do niej dzięki wstawiennictwu Borowicza);
znalezienie przyjaciół – m.in. Zygiera i Borowicza.
Andrzej dzięki Paluszkiewiczowi zainteresował się nauką, co całkowicie odmieniło jego życie. Po śmierci „Kawki” uświadomił sobie, że może liczyć jedynie na siebie. Musiał sam znaleźć źródło utrzymania, ciężko pracował jako korepetytor. Trudne doświadczenia życiowe zahartowały go, był zdeterminowany, by sobie poradzić. Początkowo nieufny i zamknięty w sobie, pod wpływem przyjaciół stał się bardziej otwarty.
Syzyfowe prace to z pewnością powieść o rusyfikacji, ale można też spojrzeć na nie w szerszym kontekście i uznać za powieść o szkole w ogóle (o tym jaką rolę odgrywa szkoła w życiu młodego człowieka, bo czy naprawdę zmieniło się wszystko? Dla ucznia edukacja ciągle pozostaje formą jakiegoś przymusu, wymogu, który stawiają przed nim dorośli i któremu powinien sprostać); o dzieciństwie i okresie dojrzewania (o budowaniu osobowości, odkrywaniu swojego "ja"), o problemach wieku młodzieńczego (pierwsze przyjaźnie, pierwsza miłość, kryzys religijny) oraz o kulturze (jej znaczeniu i wpływie na młodego człowieka).
Może poniższa mapa myśli przekona Was, że czas poświęcony lekturze nie był czasem straconym. Dzisiaj w zupełnie innej rzeczywistości powieść Żeromskiego może nadal skłaniać do zadawania pytań, które nie straciły na znaczeniu i aktualności.
Ćwiczenie czyni mistrza. Warto pisać i nie zrażać się błędami. Niektóre z nich mogą wywołać serdeczny uśmiech. Zajrzyjmy do uczniowskich zeszytów. W ramach treningu spróbujcie te zdania skonstruować poprawnie.
Rodzicami Żeromskiego byli Józef i Wincenty Żeromscy.
Po wysłuchaniu Reduty Ordona w Marcinku zaczęło się coś przewracać.
Radek był to chłop tęgi w biodrach, a chudy w biuście.
Zygier miał ospowatą sylwetkę kulturysty, a jego wyłupiaste oczy ładnie przylegały do twarzy.
Syzyfowymi pracami nazywamy przeczytanie ich.
Kawką nazywamy osobę, która wczesnym rankiem wstaje i dobrze się uczy.
Ukochana Marcina Borowicza miała na imię Boruta.
Marcin pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej, a Andrzej mieszkał wraz ze zwierzętami na sianie.
