Nie można walczyć o czyjeś życie mniej lub bardziej. O każde życie walczy się tak samo `bardzo`, nawet jeśli pewne jest, że ta osoba umrze.
Słowa czytelniczki zainspirowane lekturą Kamieni na szaniec.
Kamienie na szaniec to lektura niełatwa, opowiadająca o czasach okrutnych i przerażających, o czasach wojny i okupacji...
Aleksander Kamiński (żołnierz Armii Krajowej, harcmistrz, pedagog, historyk, pisarzem) urodził się 28 stycznia 1903 roku w Warszawie, jednak do 1921 roku przebywał wraz z rodziną w Rosji i na Ukrainie. Po powrocie do Polski rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Po otrzymaniu dyplomu pracował jako nauczyciel historii. W czasie międzywojnia Kamiński aktywnie działał w organizacjach harcerskich. Szybko awansował w strukturach harcerskich i został komendantem Chorągwi Mazowieckiej, a następnie kierownikiem referatu Kwatery Głównej ZHP. Kamiński cały czas pisał, m.in. w czasopismach: Iskry, Płomyk i Małe Pisemko. Po wybuchu wojny Aleksander Kamiński pracował w Wojskowym Pogotowiu Harcerzy i przewodniczył Komitetowi Samopomocy Społecznej dla uchodźców. Po wybuchu wojny był jednym z organizatorów Szarych Szeregów i komendantem głównym Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Brał czynny udział w akcjach propagandowych Małego Sabotażu. W czasie Powstania Warszawskiego był założycielem i redaktorem naczelnym Biuletynu Informacyjnego. Informacje dotyczące Wawra znalazły się również w opublikowanych w 1943 roku Kamieniach na szaniec. W 1957 roku ukazały się jego książka Zośka i Parasol, czyli opowieść o niektórych ludziach i niektórych akcjach dwóch batalionów harcerskich. Zmarł 15 marca 1978 roku, został pochowany na Powązkach (w pobliżu mogił „Zośki”, „Alka” i „Rudego”).
Aleksander Kamiński oprócz nazwiska Kędzierski legitymował się wieloma pseudonimami, takimi jak: J. Dąbrowski, Fabrykant, Juliusz Górecki, Bambaju, Hubert, Kamyk oraz Kaźmierczak (nazwisko panieńskie jego matki).
rodzaj literacki: epika
gatunek literacki: literatura faktu, powieść reportażowa, gawęda harcerska, "dokument w formie opowieści" (tak określał swój utwór sam Kamiński)
czas akcji: w utworze mamy do czynienia z dokładnym określeniem czasu, co wpływa na ukonkretnienie opisywanych wydarzeń; akcja utworu rozpoczyna się w czerwcu 1939 roku a kończy ją śmierć Tadeusza Zawadzkiego "Zośki" w dniu 20 sierpnia 1943 roku ( w toku całej narracji odnajdziemy bardzo częste przywoływanie dat różnych wydarzeń, w których bohaterowie brali udział);
miejsce akcji: głównym miejscem wydarzeń jest Warszawa (dość szczegółowo poznajemy topografię miasta); w powieści są przywoływane również inne miejscowości, np. Czarnocin, Celestynów, Sieczychy);
narracja - w utworze występuje dwóch narratorów: pierwszoosobowy (posługujący się formą - my) należy do środowiska Szarych Szeregów, bierze udział w opisywanych wydarzeniach, wyraża subiektywne komentarze, ocenia (np. w zdaniu: Wracali po bezsensownej włóczędze, nakazanej przez chaos decyzji.); drugi narrator (trzecioosobowy) jest świadkiem opisywanych wydarzeń, jego relacja przypomina reportaż; ten drugi typ narracji cechuje obiektywizm w prezentowaniu zdarzeń.
literatura faktu: formy literackie, które przedstawiają autentyczne postacie i wydarzenia, jak np. reportaż, dziennik, pamiętnik (wspomnienia), biografia, wywiad; ma przede wszystkim charakter dokumentalny, zwykle jest jednak częściowo zbeletryzowana (zawiera fikcję literacką); połączenie tych dwóch elementów pozwala przedstawić rzetelną informację o prawdziwych zdarzeniach; u Kamińskiego mamy do czynienia z prawdziwymi postaciami, wydarzeniami umiejscowionymi w konkretnym czasie i konkretnej przestrzeni, jednocześnie autor wzbogaca narrację o pogłębioną analizę stanu psychiczno-emocjonalnego bohaterów (pozostając jednak wiernym opisom zawartym w pamiętniku Zośki.
kompozycja - cechą charakterystyczną utworu jest luźna kompozycja podkreślona przez fragmentaryczność akcji; siedem rozdziałów Kamieni na szaniec (Słoneczne dni, W burzy i we mgle, W służbie małego sabotażu, Dywersja, Pod Arsenałem, Celestynów, Wielka gra) ukazuje wydarzenia w porządku chronologicznym, ale nie zostają zachowane reguły przyczynowo - skutkowe; sposób opowiadania nawiązuje do stylistyki gawędy harcerskiej;
konspiracja - tajna, nielegalna działalność skierowana przeciwko istniejącej władzy, konkurencji gospodarczej, obywatelom; w czasie II wojny światowej działanie Polskiego Państwa Podziemnego skierowane przeciwko niemieckim okupantom;
kryptonim - litera lub określenie używane zamiast prawdziwej (znanej powszechnie) nazwy w celu jej ukrycia przed osobami postronnymi (stosowane w działalności konspiracyjnej, np: Szare Szeregi (używany w czasie II wojny światowej kryptonim Związku Harcerstwa Polskiego);
kolaboracja - współpraca z niepopieraną przez większość społeczeństwa władzą; współpraca obywatela kraju okupowanego z władzami okupacyjnymi;
sabotaż - 1. walka z wrogiem lub protest poprzez uchylanie się od pracy, wadliwe jej wykonywanie, uszkadzanie środków produkcji; 2. ukryte działanie mające na celu przeszkodzenie w realizacji jakiegoś planu;
dywersja - działania sabotażowe lub propagandowe, również bojowe prowadzone na zapleczu i tyłach wroga w celu dezorganizacji jego działań wojennych, utrudniania akcji, obniżenie wartości bojowej wroga (często działania z użyciem broni, materiałów wybuchowych);
Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec;
A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...
fragment utworu Testament mój Juliusza Słowackiego
Podobno Aleksander Kamiński chciał zatytułować swoją książkę Życie i śmierć. Ostatecznie nadał jej jednak tytuł Kamienie na szaniec. Tytuł niewątpliwie nawiązuje do pamiętnika Zośki, w którym opisał akcję pod Arsenałem i śmierć swoich przyjaciół (to między innym na jego wspomnieniach opierał się Kamiński, pisząc swoją książkę), Zośka zatytułował swoje zapiski Kamienie rzucane na szaniec. Inspiracją dla tego tytułu mogła być również książka Kamienie na szaniec autorstwa Karola Koźmińskiego, która przedstawiała biografię dwunastu legionistów poległych za ojczyznę, a jej mottem był fragment z wiersza Testament mój Juliusza Słowackiego. Kult tego romantycznego poety był żywy w legionach Piłsudskiego, a potem również w Szarych Szeregach (ojciec Rudego - Stanisław Bytnar był żołnierzem Legionów Polskich, w pokoju jego syna zawsze wisiał portret Piłsudskiego). Dla wielu młodych ludzi z pokolenia Alka, Zośki i Rudego słowa Piłsudskiego: Być zwyciężonym i nie ulec - to zwycięstwo były inspiracją do walki i stawiania oporu okupantowi.
Wiersz Słowackiego Testament mój został napisany w Paryżu na przełomie 1839/1840 roku. Poeta przebywający na emigracji skierował swój poetycki apel do Polaków, ludzi jemu współczesnych, prosząc o zaangażowanie się w walkę o wolność ojczyzny i wyzwolenie z rąk zaborców. Chociaż bohaterowie Kamieni na szaniec żyją w innym czasie to idea zawarta w liryku Słowackiego jest im bardzo bliska. Swoją odwagą, poświęceniem, postawą patriotyczną i zaangażowaniem w akcje Małego Sabotażu, a potem w działania dywersyjne dowodzą, że mogą być symbolem "kamieni przez Boga rzucanych na szaniec".
Symboliczną wymowę ma scena, gdy przed śmiercią Rudy prosi Czarnego Jasia (Jana Wuttke) o recytację utworu Słowackiego:
Zapanowała cisza. Czarny Jaś, starając się opanować głos, mówił Testament. Rudy trzymał w dłoni rękę Zośki i szeptem powtórzył sinymi wargami jedną ze zwrotek:
Lecz zaklinam - niech żywi nie tracą nadziei
------------------------------------------------------
A kiedy trzeba - na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!...
Zerknijcie na dosłowną i metaforyczną wymowę tytułu.
Posłuchajcie opowiadania o Alku, Rudym, Zośce i kilku innych cudownych ludziach. O niezapomnianych czasach 1939 - 1943 roku, o czasach bohaterstwa i grozy.
Posłuchajcie opowiadania o ludziach, którzy w tych niesamowitych latach potrafili żyć pełnią życia, których czyny i rozmach wycisnęły piętno na stolicy oraz rozeszły się echem po kraju, którzy w życie wcielić potrafili dwa wspaniałe ideały: “BRATERSTWO I SŁUŻBĘ".
Jan Bytnar (6 maja 1921 - 30 marca 1943) - "Rudy". Harcmistrz, harcerz Rzeczypospolitej, podporucznik Armii Krajowej. Dowódca Hufca "Sad" Południe Grup Szturmowych Szarych Szeregów, aresztowany 23 marca 1943 roku, katowany w alei Szucha, odbity 26 marca w w sławnej akcji pod Arsenałem. Odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari.
Tadeusz Zawadzki (24 stycznia 1921 - 20 sierpnia 1943) - "Zośka". Harcerz Orli, harcmistrz, podporucznik Armii Krajowej, dowódca Grup Szturmowych Chorągwi Warszawskiej, mózg i serce akcji pod Arsenałem. Autor pamiętnika, który stanie się podstawowym źródłem Kamieni na szaniec. Poległ w ataku na niemiecką strażnicę graniczną. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
Maciej Aleksy Dawidowski (3 listopada 1920 - 30 marca 1943) - "Alek". Harcerz Orli, podharcmistrz. Sierżant podchorąży Armii Krajowej. Bohater warszawskiej "wojny pomników", honorowy pseudonim "Kopernicki". Dowódca sekcji "Granaty" w akcji pod Arsenałem, śmiertelnie ranny, umiera jednego dnia z "Rudym". Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.
A oto krótka charakterystyka głównych bohaterów:
Wszystkie przywołane przez Kamińskiego postaci są autentyczne (zarówno te z pierwszego, jak i drugiego planu). Bohaterowie noszą prawdziwe nazwiska i/lub pseudonimy konspiracyjne. "Rudy", "Zośka" i "Alek" skupiają jak w soczewce losy wielu młodych ludzi, którzy dzielili ich ideały i tak jak oni służyli ojczyźnie. Bardzo wielu z nich oddało życie w obronie ojczyzny i swoich przekonań.
Przeczytajcie komentarz do Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego Szarych Szeregów (dołączony do wydania Kamieni na szaniec), stał się on życiowym mottem wielu młodych ludzi, którzy ginęli za ojczyznę i wyznawane ideały.
Mam stać na straży honoru Polski. Obca mi jest wszelka podłość i krętactwo. Nie ugnę się wobec przemocy. Nie sprowadzi mnie z drogi ani groźba, ani żądza sławy, ani zysk...
W takich kamienicach mogli mieszkać bohaterowie Kamieni na szaniec.
Są w kraju domy rodzinne, w których istnieją warunki dające możność zdrowego rozwoju psychicznego i fizycznego zarówno rodzicom, jak i dzieciom. W domach tych jest wystarczająca skala zarobków, bez których jakże trudno o normalne ludzkie życie.
Jest także harmonia wśród członków rodziny, oparta na wzajemnej dobrej woli i ustępliwości. Jest pewien poziom kulturalny, umożliwiający udział w przeżyciach całego świata i w dorobku przeszłych pokoleń. Jest wreszcie specjalna atmosfera, którą trudno określić, a którą poznaje się tylko po skutkach: poszczególnych członków rodziny łączy mocna więź, dom jest ostoją i otuchą, dodaje odwagi, zapewnia spokój.
W takich rodzinach wzrastali bohaterowie Kamieni na szaniec. W domach, w których kultywowano tradycje społeczne i patriotyczne. Relacje rodzinne opierały się na wzajemnych szacunku i miłości. Takie warunki w połączeniu z dobrą sytuacją materialną umożliwiały rozwój osobisty wszystkim członkom rodziny. Chłopcy pochodzili z dobrych rodzin, mieli mądrych i kochających rodziców, wspierające rodzeństwo.
Gimnazjum Batorego przed wojną.
Istniała w Warszawie szkoła, dobra szkoła. W stolicy nie brak było doskonałych szkół. I ta była właśnie jedną z nich. W szkole tej pracował właściwy zespół nauczycielski. Gdy piszemy właściwy nauczyciel, mamy na myśli człowieka, który posiada umiejętności zachęcenia i wdrażania uczniów do samokształcenia. Tę właśnie właściwość miała większość nauczycieli gimnazjum króla Stefana Batorego.
Do tej szkoły uczęszczali bohaterowie Kamieni na szaniec. Szkoły, która zapewniała wykształcenie na bardzo dobrym poziomie, umożliwiała przyjacielskie relacje rówieśnicze (również dobre relacje z nauczycielami - przyjaźń chłopców z wychowawcą Leszkiem Domańskim "Zeusem"), rozwijała zainteresowania uczniów, poszerzała ich horyzonty, umożliwiała uprawianie sportów. Szkoła w dużym stopniu kształtowała charakter i postawę społeczną swoich wychowanków.
I wreszcie organizacja młodzieżowa. Chłopcy należeli do 23. warszawskiej drużyny harcerskiej tzw. Pamarańczarni, od koloru chust (w książce Buki).
Harcerstwo kształtowało ich osobowość: uczyło ustawicznej pracy nad sobą, wzmacniało charakter, uczyło pokonywania własnych słabości, rozwijało talenty, uczyło współpracy i działania w grupie, dostarczało pozytywnych wzorców zachowań, umożliwiało zawieranie trwałych, opartych na wspólnych wartościach, przyjaźni.
Bohaterowie mieli wyjątkowo szczęśliwe warunki młodości: dobry dom, dobra szkoła, dobra organizacja młodzieżowa; a wszystkie te czynniki współdziałały ze sobą i wzajemnie się wspierały. [...]
Warunki te ułatwiły kształtowanie się dobrych charakterów. Ale właściwa i pełna zasługa, że [...] stali się tym, czym się stali, przypada w udziale samym chłopcom i ich woli, z jaką chwycili w dłonie ster swego życia. Iluż młodych ludzi marnuje się i zatraca wśród tych samych [...] warunków młodości.
Nie ma co gadać, powiodło nam się! Mieliśmy dobrą szkołę, potrafiliśmy stworzyć dobry zespół koleżeński. Staliśmy się grupą przyjaciół. Noblesse oblige*.
Nie wolno spatałaszyć szans, które dostaliśmy do rąk.
Chłopcy doceniali warunki w jakich mogli wzrastać, wiedzieli, że nie każdy młody człowiek miał takie możliwości rozwoju, jak oni. Mieli swoje marzenia i plany na przyszłość: chcieli się dalej kształcić (ukończyć studia), myśleli o tym, jak mogą przyczynić się do rozwoju kraju i polepszenia warunków życia całego społeczeństwa (służba społeczna), chcieli osiągać sukcesy w swoich dziedzinach (kariera zawodowa). Po wybuchu wojny nadal się kształcili, z myślą o przyszłej pracy na rzecz ojczyzny w powojennej rzeczywistości. Te plany i nadzieje zniweczyła i śmierć.
Noblesse oblige - szlachectwo zobowiązuje (obliguje do szlachetnego postępowania); ta myśl wyraża przekonanie, że szlachectwo to nie tylko puste i nieznaczące tytuły, lecz zobowiązanie wobec społeczeństwa i godne przejęcie roli przywódczych oraz godna reprezentacja. W przypadku bohaterów Kamieni na szaniec szlachectwo to szansa życiowa, wynikająca z pochodzenia z dobrego domu, z możliwości kształcenia się w dobrej szkole itp.
Po wrześniu 1939 roku na ulicach Warszawy pojawili się niemieccy żołnierze. Okupanci wprowadzili godzinę policyjną, organizowali łapanki, przeprowadzali rewizje i aresztowania, a nawet uliczne egzekucje (rozstrzeliwanie aresztowanych). Miastem zawładnęła groza wojny: brakowało światła, gazu i wody, brakowało żywności i opału, ludziom zaczęła doskwierać bieda (w takich okolicznościach zaczęło się rozwijać paserstwo i czarny rynek). Zamknięto szkoły.
Warszawa w październiku 1939 roku była miastem grozy. Gruzy hamowały ruch na ulicach, dymiły jeszcze zgliszcza. Na jezdniach piętrzyły się barykady. Domy były bez szyb. Mieszkania bez światła, bez wody, bez gazu. Zamarłej i niesamowitej ciszy ulic nie porusza zgrzyt wozów tramwajowych. Na każdym domu blizny po uderzeniach bomb i szrapneli. W słońcu przedziwnie pogodnej jesieni niezliczone tłumy ludności przelewają się jezdnią i chodnikami. Pod murami stoją pierwsi przygodni handlarze, trzymający w rękach różnorodne towary.
Od czasu do czasu maszeruje wrogi oddział w szarozielonych mundurach. Coraz częściej przesuwają się zielone, policyjne auta niemieckie. Rozpoczyna swą działalność gestapo. Zaczynają się pierwsze rewizje, pierwsze aresztowania.
W wojennej rzeczywistości zmianie uległa również struktura Związku Harcerstwa Polskiego, który przyjmuje kryptonim Szare Szeregi:
Zawiszacy: harcerze w wieku 12-14; pełnili służbę w łączności, nie brali bezpośredniego udziału w walce;
Bojowe Szkoły - harcerze w wieku 15 - 17 lat; pełnili służbę sabotażową i wywiadowczą; przechodzili szkolenie wojskowe;
Grupy Szturmowe - harcerze powyżej 18 lat podporządkowani Kierownictwu Dywersji Armii Krajowej, czyli Kedywowi; pełnili służbę sabotażową i dywersyjną; przechodzili szkolenie wojskowe; brali udział w akcjach bojowych;
Jedną z pierwszych tajnych organizacji walczących z wrogiem był "Wawer", który skupiał się na działalności propagandowej (tzw. Mały Sabotaż). Do głównych zadań tej organizacji należało nękanie Niemców i podtrzymywanie na duchu Polaków (rozwijanie właściwych postaw obywatelskich i patriotycznych; zniechęcanie Polaków, którzy podejmowali współpracę z wrogiem).
Główni bohaterowie Kamieni na szaniec działali w strukturze Małego Sabotażu przez półtora roku. Potem zostali członkami Grup Szturmowych prowadzących akcje dywersyjne.
"Dyskusje nam się coraz częściej nie kleiły . Chcieliśmy coś robić. Robić z przeświadczeniem, że to jest robota warta całkowitego oddania się jej". Tych parę zdań napisał, wspominając te czasy, Zośka.
I oto - stała się rzecz, której wszyscy pragnęli. W marcu 1941 roku trafili wreszcie na właściwy tor. Związali się z akcją Małego Sabotażu, prowadzoną przez organizację podziemną "Wawer" [...].
Niektóre akcje Małego Sabotażu, które miały oddziaływać na Polaków:
Akcja przeciwko warszawskim fotografom: Pierwsze zadanie dotyczyło fotografów. [...] liczni fotografowie warszawscy powystawiali w szafkach wystawowych fotografie żołnierzy niemieckich; fotografowie demoralizują samych siebie i społeczeństwo; nadają ulicom Warszawy nieznośny wygląd. Tych, którzy nie zareagowali na prośbę o usunięcie zdjęć z wystaw należało nauczyć postawy obywatelskiej innymi sposobami. Tłuczenie szyb przymilającym się do klienteli nieprzyjacielskiej fotografom - oto zadanie na najbliższą przyszłość.
Rezultat akcji: Akcja fotograficzna "Wawra" po kilku uporczywych miesiącach jej kontynuowania wydała doskonałe wyniki: z ulic warszawskich zniknęły zupełnie fotografie mężczyzn w niemieckich mundurach.
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: W tej właśnie akcji fotograficznej wybił się na czoło Alek.
Akcja zniechęcająca Polaków do chodzenia do kina: Akcja miała przerwać chodzenie polskiej publiczności do kin, gdyż w kinach wyświetlano stale propagandowe dodatki niemieckie i czysty ich dochód szedł do kas propagandy niemieckiej. Na początku pisano na murach hasło: "Tylko świnie siedzą w kinie" i rozlepiano ulotki, kolejnym elementem akcji stało się gazowanie kin: Gazowano niezliczoną ilość razy sale kinowe, powodowano w nich smrody, wybuchy i pożary.
Rezultat akcji: Natomiast druga akcja [...] nie dała tak dobrych wyników, choć włożono w nią dużo wysiłku i pomysłowości. [...] Publiczka cisnęła się tam nie tylko, by oglądać film, ale także, aby przeżyć sensację gazowania. Nawet przeprowadzone przez Niemców łapanki w salach kinowych nie zniechęciły publiczności. Wtedy: Mały Sabotaż uznał się za pokonanego i dał spokój kinom. Publiczka zwyciężyła!
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Jak w represjach fotograficznych wybił się Alek, tak w początkach "pracy kinowej" głośny stał się Rudy.
Akcja przeciwko Paprockiemu: Paprocki był to restaurator przy ulicy Madalińskiego. Regularnie w każdą sobotę ogłaszał się w gadzinowym "Nowym Kurierze Warszawskim", komunikując, że pośredniczy prenumeracie [...] niemieckich pism. Wobec tego Rudy i Alek przy pomocy kilku kolegów postanowili na rozkaz "Wawra" "wykończyć" Paprockiego, wykończyć go "na szaro".
Działania podjęte przeciwko restauratorowi: posyłanie perswazyjnych listów, wybijanie szyb, rozlepianie ogłoszeń o sprzedawaniu słoniny i węgla po okazyjnej cenie, nękanie telefonami, wypisywanie obelg na murach okolicznych domów, nalepienie na drzwiach restauracji klepsydry żałobnej o zgonie Paprockiego.
Rezultat akcji: Po dwóch tygodniach w każdym z okien restauracji ukazało się ogłoszenie wystawione przez bliskiego wariactwa restauratora: "Zawiadamiam Szanowną Publiczność, że nie prowadzę już pośrednictwa w prenumeracie [...] niemieckich pism". Jeden z głupców został nauczony rozumu!
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Obaj [Rudy i Alek] zjednoczyli swą pomysłowość i swe wysiłki w tak zwanej "akcji przeciw Paprockiemu".
Akcja propagowania powolnej roboty w zakładach pracujących na rzecz okupanta: Rekordzistą żółwiowym okazał się rudy. Przydały się tu jego zdolności rysunkowe oraz wymyślony przezeń schemat żółwia, łączący w sobie, jak z dumą mówił - ekspresję wyrazu i szybkość pociągnięcia kredą. Jednego wieczoru narysował Rudy ponad 80 żółwi!
Koledzy, oglądając te rysunki, z uznaniem kiwali głowami nad wyjątkowym lenistwem, bijącym z sylwetek żółwi Rudego.
Rudy mógł poszczycić się wieloma wynalazkami, usprawniającymi działania Małego Sabotażu: wieczne pióro - do pisania wysoko na murach, naklejki propagandowe, stempel kotwicy z poduszką nasączoną farbą, pieczątki z trupią czaszką, system blokowy wciągania flag na latarnię, jajka (wydmuszki) z farbą.
Stałą akcją Małego Sabotażu było rysowanie na murach, pomnikach (często w najruchliwszych miejscach Warszawy) znaku Polski Walczącej.
Symbol ten miał dodawać otuchy Polakom i przypominać Niemcom o oporze Polaków i ich gotowości do odwetu.
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Zośka [...] bił rekordy w czasie rysowania kotwic. Stąd honorowy pseudonim "Kotwicki".
Akcja manifestowania barw narodowych: Manifestowanie rocznic narodowych wziął na siebie Wawer" jako jeden z naturalnych obowiązków. Zośka i jego koledzy dwukrotnie w czasie swojej służby przeprowadzali akcję uliczną 3 Maja i 11 Listopada.
Specjalnością trzeciomajową w owe czasy była manifestacja barw narodowych. [...] Specjalnością propagandową na 11 Listopada było wypisywanie na murach, płotach, chodnikach hasła - "Polska zwycięży".
Akcje Małego Sabotażu skierowane przeciwko Niemcom:
Akcja gazowania lokali i sklepów przeznaczonych tylko dla Niemców: W drugim roku okupacji uruchomili hitlerowcy w Warszawie szereg sklepów wędliniarskich sprzedających wędliny tylko Niemcom. Dla zrujnowanej Warszawy [...] - te olbrzymie sklepy, za witrynami których widniały stosy soczystych kiełbas, wielkich szynek [...] były nieznośną prowokacją. Zośka, bardziej niż inni wrażliwy na zagadnienia społeczne, zdecydował przeprowadzenie akcji przeciw kilku sklepom.
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Zośka i Rudy.
Akcja zrywania niemieckich flag: W każde niemieckie święto wywieszały niemieckie i Niemcom podległe urzędy ogromne czerwone flagi ze swastykami. Te wielkie jaskrawe płótna zwisały na dziesięć metrów [...], prowokując polskie oczy swą symboliką.
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Stwierdzić trzeba, ze pierwsze hitlerowskie flagi zerwane były w Warszawie rękami Alka. [...] On też zerwał olbrzymią flagę z gmachu PKO na rogu Świętokrzyskiej i Marszałkowskiej. Wspinanie się, silne szarpnięcie, szybkie zwinięcie flagi i jazda. [...] Z kolei Rudy zerwał trzy ogromne flagi niemieckie z budynku Zachęty.
Akcja skierowana przeciwko propagandzie Goebbelsa: Pierwszą wielką robotą dręczenia i niepokojenia Niemców, w której wzięli udział nasi chłopcy - była znana na całym świecie wojna z Goebbelsem, przeprowadzana za pomocą litery V. Inicjatywę podjęła propaganda angielska ,nawołująca drogą radiową wszystkie kraje okupowane do pisania na murach litery V, to znaczy "Victory" - zwycięstwo. [...] "Wawer" przyłączył się do brytyjskiej inicjatywy i pewnego dnia miasto pokryło się tysiącami liter V. [...] to samo działo się w całej okupowanej Europie [...].
Odpowiedzią Niemców było propagowanie litery V jako nadchodzącego zwycięstwa Niemiec. "Wawer" odpowiedział natychmiast, uzupełniając V napisem Deutschland Verloren (Niemcy zgubione).
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: W każdej pracy, jaką trzeba było robić, Zośka brał osobiście żywy i bezpośredni udział. Przewodził w czasie szaleństwa "victorii" [...].
Zmiany, jakich dokonał Wawer w innych niemieckich hasłach propagandowych:
Deutschland sieght an allen Fronten (Niemcy zwyciężają na wszystkich frontach)
Detschland lieght an allen Fronten (Niemcy leżą na wszystkich fronatch)
Jedźcie z nami do Niemiec.
Jedźcie sami do Niemiec.
Akcja usunięcia niemieckiej płyty z pomnika Kopernika: Najsłynniejszym wśród indywidualnych wyczynów "Wawra" była głośna na cały kraj i świat sprawa tablicy na pomniku Kopernika. [...] Alek odkręcił śruby niemieckiej tablicy niemal na oczach przechodniów i granatowego policjanta, potem ciągnął ją po śniegu i zakopał w zaspie. Zdemontował płytę 11 lutego 1942, jak sam twierdził w prezencie urodzinowym dla wielkiego polskiego astronoma (Kopernik urodził się 19 lutego).
Szczególne zasługi dla przebiegu akcji: Bohaterem "kopernikowskiej afery" był Alek. Otrzymał za nią honorowy pseudonim "Kopernicki".
Mały Sabotaż kształtował charaktery i postawy chłopców (przygotowywał do dalszej służby w dywersji):
w pewnym sensie kontynuowali swoją działalność jeszcze z czasów harcerstwa,
każdą akcję trzeba było skrupulatnie planować (za kulisami efektownej akcji Buków znajdował się ich przywódca i reżyser - Zośka),
mieli poczucie współpracy (ale także rywalizacji),
wpadali na oryginalne pomysły, wykorzystywali swoje wynalazki,
musieli nauczyć się panować nad emocjami (teoria spokoju Zośki: W służbie potrzebny jest spokój, opanowanie, jasny umysł i pogoda ducha),
wykazywali się nieprzeciętną odwagą
często musieli podejmować szybkie decyzje, nieraz decydujące o życiu własnym lub kolegów,
mogli na sobie polegać.
Cytaty dotyczące pracy w Małym Sabotażu:
[...] każda akcja - to szkoła odwagi, opanowania, to ciągłe wdrażanie w panowanie nad sobą [...] Jakże to może się przydać w późniejszych, bardziej odpowiedzialnych i bardziej niebezpiecznych robotach.
Mało gadania, dużo roboty, żadnej drażniącej frazeologii patriotycznej, żadnej bufonady".
Z każdego poczynania i z każdej pracy promieniuje atmosfera braterstwa i karności, pogody i rycerskości. Pogody nawet w tych fatalnych czasach".
[...] maksimum odwagi i maksimum rozsądku, starannie opracowany plan i dobrze przeprowadzone rozpoznanie.
W Małym Sabotażu chłopcy dorośli, wykazali się odwagą, pomysłowością i opanowaniem w czasie akcji. Nadszedł czas na inne, jeszcze trudniejsze i jeszcze bardziej niebezpieczne zadania:
I stało się, ze dla Zośki i części kolegów nadszedł czas zmiany służby. Ponad półtora roku pracowali w Małym Sabotażu. Przez cały ten czas, przez lata 1941 i 1942, Mały Sabotaż szedł w pierwszej linii Polski Walczącej. Teraz nadchodziły inne czasy. Walka pod okupacją miała nabrać ostrzejszego wyrazu. Jej znamieniem stawał się pistolet, granat i dynamit. Nadchodziły czasy dywersji i dywersyjne oddziały miały teraz wystąpić w pierwszej linii podziemnego polskiego frontu.
Działalność dywersyjna wiązała się z ogromnym ryzykiem, życie bohaterów było zagrożone nie tylko w czasie udziału w akcjach, ale na wszystkich etapach ich przygotowań. Broń, materiały wybuchowe były przygotowywane w mieszkaniach, w których w każdej chwili mogło pojawić się Gestapo. Do zadań dywersyjnych potrzebna była broń, którą zdobywali, między innymi, rozbrajając Niemców. To wiązało się z kolei z ogromnym obciążeniem psychicznym. Czym innym było strzelać do wroga podczas akcji (choć i to dla wielu z nich było trudne), a czym innym zabić go stojąc z nim twarzą w twarz. To powodowało wielkie dylematy moralne, z którymi musieli radzić sobie ci młodzi ludzie (szczególnie Alek źle znosił tę sytuację):
Kwestia pozbawienia życia, nawet takiego nikczemnego wroga, jakim jest hitlerowiec, odbierała Alkowi spokój snu. [...] Przywoływał wówczas w myśl wszystkie potworności okupacji niemieckiej w Polsce. Zamordowanie ojca, bestialskie znęcanie się gestapowców nad dziesiątkami tysięcy mężczyzn i kobiet, niesamowitość zbrodni dokonywanej na całym trzymilionowym społeczeństwie żydowskim w Polsce. To wszystko było prawdą, lecz strzelić do niespodziewającego się niczego człowieka?
Młodzi ludzie czuli się źle w podwójnej roli (cywilów i żołnierzy). Musieli ukrywać swoje działania, odgrywać na przemian różne role. Żyli jakby w dwóch światach. W ich sumieniach walczyły ze sobą sprzeczne racje, mieli dylematy moralne, musieli dokonywać tragicznych wyborów: Wojna pozbawiła ich prawa do popełniania błędów, bo każdy błąd popełniony na wojnie kosztuje czyjeś życie.
[...] w tej cholernej dywersji nie można żyć jednolitym, prostym żołnierskim życiem, ciągła huśtawka rozdwojenia: żołnierz - cywil, dowódca - mama, pistolet - szkoła...
Udział w akcjach dywersyjnych wymagał ogromnej dyscypliny, ale nie tylko.
Najważniejsze akcje dywersyjne opisane w powieści:
Miejscowość: Kraśnik.
Czas akcji: 31 grudnia 1942 r.
Cel akcji: wysadzenie pociągu z dostawą na front.
Trudne momenty: brak kilofów - zamarznięta ziemia, pijany przypadkowy przechodzień, zacięcie się palnika.
Efekt akcji: akcja zakończyła się sukcesem, pociąg ze sprzętem wojennym został zniszczony: Ich pierwsze zadanie dywersyjne wykonano ze stuprocentowym powodzeniem. Tak właśnie jak być powinno.
Miejscowość: Celestynów
Czas akcji: 19 maja 1943 r.
Cel akcji: odbicie więźniów z Majdanka
Trudne momenty: spóźnienie się pociągu o około trzy godziny; zatrzymanie się pociągu w pobliżu składu wojskowego (pełnego niemieckich żołnierzy); wyskoczenie gestapowca z pociągu wprost na zdezorientowanego Maćka - początkowa chaotyczna strzelanina.
Efekt akcji: akcja zakończona sukcesem - uwolnienie 49 więźniów wiezionych do Oświęcimia: Wyzwoleni więźniowie rzucają się w kierunku wybawców, któryś prosi o broń, któryś śmieje się histerycznie, któryś chce całować Zośkę po rękach. Wszyscy są cali, żaden nie ucierpiał. Czterdziestu dziewięciu ludzi!
Miejscowość: Czarnocin
Czas akcji: czerwiec 1943 r.
Cel akcji: wysadzenie mostu, najlepiej z pociągiem;
Trudne momenty: strata samochodu przed akcją, spóźnienie się Zośki, przepuszczenie pociągu, wysadzenie tylko części mostu, problemy podczas powrotu - wypadek samochodu, pościg żandarmów niemieckich, śmierć kilku uczestników akcji;
Efekt akcji: pechowa akcja - udało się jedynie uszkodzić most, grupa dywersyjna poniosła dotkliwe straty własne: Czarnocin - była to jedna z najbardziej pechowych i ciężkich robót Zośki. Drogo kosztował - dał małe wyniki. [...] W każdym razie dla Zośki i jego kolegów Czarnocin stał się kubłem zimnej wody. Znów z całą jaskrawością dostrzegli doniosłe prawo: na wojnie nie ma drobiazgów, jest tylko zwycięstwo lub klęska, życie i śmierć.
Miejscowość: Sieczychy
Czas akcji: 20 sierpnia 1943 r.
Cel akcji: zdobycie posterunku niemieckiej żandarmerii
Trudne momenty: chwila oszołomienia po wybuchu granatu; śmierć Zośki - żandarmi oddali tylko jeden strzał;
Efekt akcji: cel akcji został osiągnięty: Zdobycie posterunku żandarmerii w Sieczychach było jednym z najpiękniejszych zwycięstw Zośki. Całkowicie udana akcja. Tylko jeden człowiek z całego polskiego oddziału przelał w bitwie krew: Zośka.
Akcja pod Arsenałem – akcja zbrojna Grup Szturmowych Szarych Szeregów o kryptonimie „Meksyk II” przeprowadzona 26 marca 1943 roku w pobliżu Arsenału u zbiegu ulic: Bielańskiej, Długiej i Nalewki w Warszawie. W jej wyniku uwolniono harcmistrza Jana Bytnara „Rudego” oraz ok. 20 innych więźniów przewożonych po przesłuchaniach z siedziby Gestapo w alei Szucha do więzienia Pawiak przy ul. Dzielnej.
Akcja została zaplanowana przez Tadeusza Zawadzkiego „Zośkę”. Brał w niej udział również Aleksy Dawidowski "Alek". Jej dowódcą był Stanisław Broniewski „Orsza”.
Do historii przeszła jako akcja pod Arsenałem, a dzięki Kamieniom na szaniec Aleksandra Kamińskiego stała się legendą.
23 marca o godzinie czwartej minut trzydzieści rano do mieszkania Rudego weszło sześciu ludzi. Sześciu Niemców umundurowanych i po cywilnemu, czterech innych pozostało na zewnątrz. Ci, co weszli, trzymali w pogotowiu maszynowe pistolety. Jakakolwiek próba oporu lub ucieczka była niemożliwa . Po krótkiej rewizji zabrano Rudego i jego ojca na Pawiak. W mieszkaniu pozostało jeszcze paru i dokładnie przeglądali każdy pokój, a potem strych i piwnicę. Znaleziono rzeczy, których przeznaczenie nie było żadnych wątpliwości.
Łatwo jest mówić o Polsce
Trudniej dla niej pracować
Jeszcze trudniej umrzeć
A najtrudniej cierpieć*
*napis znaleziony na ścianie celi numer 6 na Szucha - w budynku przy al. Szucha 25 mieściła się siedziba hitlerowskiej policji bezpieczeństwa, a w podziemiach – więzienie śledcze gestapo, gdzie zwykle przesłuchiwano więźniów przywożonych z Pawiaka; dziś mieści się tam Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939–1945 ;
Pawiak – więzienie śledcze gestapo, największe więzienie polityczne na terenie okupowanej Polski (nazwa pochodzi od ulicy Pawiej, przy której znajdowała się brama wjazdowa);
23 marca Rudy i jego ojciec zostają aresztowani i zawiezieni na Pawiak. Tam bardzo szybko odbywa się pierwsze przesłuchanie Rudego, potem konfrontacja z Heńkiem (kolegą z grupy Rudego, przy którym znaleziono jego adres). Od tego momentu zaczynają się tortury i właściwie bezustanne bicie. Rudy podczas przesłuchań zachował nieugiętą postawę: nie wydał nikogo.
Wiadomość o aresztowaniu Rudego szybko dociera do jego przyjaciół. Pojawia się wzburzenie, poczucie pustki i rozpaczy, ale rodzi się również nadzieja na odbicie przyjaciela. Zośka niemal natychmiast rozdziela zadania: Wesoły (pracujący w Wedlu i roznoszący czekoladki Niemcom pracującym na Szucha) ma rozpoznać czas i sposób przewożenia Rudego. Zośka uzyskuje wstępną zgodę na przeprowadzenie akcji. Planuje działania. Niestety w ostatniej chwili nadchodzi wiadomość o odwołaniu - brak zgody dowództwa na przeprowadzenie akcji.
Zośka się nie poddaje i cały czas próbuje uzyskać zgodę na przeprowadzenie akcji:
Gdy Wesoły przeprowadza rozpoznanie na Szucha, Zośka jednocześnie odbywa niecierpliwe rozmowy z Naczelnikiem Szarych Szeregów oraz ze swymi dowódcami z Kedywu. W rozmowach tych Zośka jest nieustępliwy. – Odbijemy za wszelką cenę. – Nic to, że chodzi nie o odbicie więźnia z jakiegoś łatwego prowincjonalnego aresztu, lecz w Warszawie pomiędzy Szucha a Pawiakiem. Mówiono im, że Rudy przecież jest nie pierwszym i nie ostatnim. Mury Pawiaka i Szucha pochłonęły tysiące ofiar. Nie odbijano wielkich przywódców Polski Podziemnej, nie odbijano aresztowanego niedawno Delegata Rządu, nie odbijano największych polskich polityków, wojskowych, uczonych... Lecz na perswadujących spoglądają nieustępliwe oczy. – To prawda, że tych wszystkich naprawdę wielkich i ważnych nie odbijano, ale Rudego musimy odbić.
W końcu dowództwo daje zgodę na przeprowadzenie akcji odbicia Rudego.
Przebieg akcji:
Rozstawienie ludzi w zaplanowanych miejscach.
Zbliżanie się więziennej karetki.
Sygnał od obserwującego przejazd łącznika.
Gwizdek dowódcy rozpoczynający akcję; przejazd patrolu żandarmerii.
Pełne napięcia oczekiwanie. Zastrzelenie policjanta przez Zośkę.
Nieplanowane skręcenie więźniarki w ul. Długą.
Obrzucenie auta butelkami z benzyną.
Wyskoczenie gestapowców z auta, początek strzelaniny.
Ostrzeliwanie się ostatniego Niemca zza samochodu , impas w walce.
Szturm i wypuszczenie więźniów.
Wniesienie Rudego do samochodu, który ma odwieźć grupę z miejsca akcji.
Uczestnicy akcji:
Zośka (Tadeusz Zawadzki)
Anoda (Jan Rodowicz)
Alek (Aleksy Dawidowski)
Maciek (Sławomir Bittner)
Hubert (Hubert Lenk - ujęty w czasie akcji, zamordowany podczas śledztwa przez Gestapo)
Buzdygan (Tadeusz Krzyżewicz - zmarł w wyniku odniesionych ran 2 kwietnia 1943 r.)
Słoń (Jerzy Gawin) i wielu innych (w sumie w akcji wzięło udział 28 ludzi, tylko 11 z nich dożyło końca wojny).
Niestety ostateczny bilans akcji pod Arsenałem był tragiczny. Mimo, że akcja zakończyła się sukcesem i udało się odbić Rudego z rąk gestapowców to jego stan był już wtedy bardzo ciężki. Podczas akcji został śmiertelnie postrzelony Alek. Początkowe pozytywne emocje: rozgorączkowanie bitewne, radość z sukcesu akcji, szczęście z odzyskania przyjaciela i uwolnienia przewożonych z nim więźniów, duma z pokonania Niemców i przezwyciężenia trudności szybko zostają zastąpione przez uczucia negatywne: przerażenie stanem Rudego, obawa o jego życie, rozgoryczenie, gniew na bestialstwo i okrucieństwo wroga i ostatecznie rozpacz i żal z powodu konania Rudego i Alka.
W odwecie za akcję pod Arsenałem Niemcy 27 marca 1943 na dziedzińcu Pawiaka rozstrzelali 140 więźniów – Polaków i Żydów. Ofiar jednak było znacznie więcej (aresztowania niektórych uczestników akcji i członków ich rodzin, a także rodzin uwolnionych podczas akcji więźniów - wywózki do obozów koncentracyjnych, rozstrzelania, śmierć podczas przesłuchań). Czy było warto? Na to pytanie bardzo trudno znaleźć odpowiedź.
Rudy i Alek umarli tego samego dnia 30 marca 1943 roku. Do końca czuwali przy nich przyjaciele. Po wojnie pochowano ich obok siebie, dziś mają wspólny krzyż i wspólny grób na warszawskich Powązkach.
Wyrok śmierci na Schultza i Langego (najbardziej wyróżniających się pod względem bestialstwa gestapowców) wykonano kilka tygodni po śmierci Rudego. Pierwszy zginął Schultz (miesiąc po śmierci Rudego, w dzień jego imienin), trzy tygodnie po nim Lange.
Kadr z czołówki polskiego serialu telewizyjnego z 1970 roku, opowiadającego o losach przedstawicieli pokolenia Kolumbów.
Pokolenie Kolumbów - nazwą tą (zaczerpniętą z książki Romana Bratnego pt. Kolumbowie) zwykło się określać pokolenie młodych polskich poetów, literatów urodzonych około roku 1920, wchodzących w dorosłość w latach II wojny światowej. Do najwybitniejszych przedstawicieli pokolenia zalicza się m.in.: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Mirona Białoszewskiego, Tadeusza Borowskiego, Romana Bratnego, Tadeusza Gajcego, Gustawa Herlinga- Grudzińskiego, Tadeusza Różewicza.
Z biegiem czasu określenie Kolumbowie przywarło do przedstawicieli całego pokolenia ludzi urodzonych około roku 1920 (na życie których wojna wywarła decydujący wpływ.). Było to pierwsze pokolenie urodzone w niepodległej Polsce po 123 latach niewoli. Młodzi ludzie gotowi do najwyższych poświęceń w imię wyznawanych wartości i ideałów, w służby ojczyźnie. Nazywani też "pokoleniem straconym", "pokoleniem bez przyszłości", "pokoleniem czasu burz" oraz "pokoleniem apokalipsy spełnionej". Do tego pokolenia należeli wszyscy bohaterowie Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego, a także Krysia Wańkowiczówna i jej towarzysze opisani, przez jej ojca Melchiora Wańkowicza, w "Zielu na kraterze". I wszyscy, o których nie wspomniano dotąd w żadnej powieści, a którzy oddali swoje życie w obronie wolności i ojczyzny. Wielu z nich nie ma nawet swoich grobów. Ich wspólnym przeżyciem pokoleniowym była walka zbrojna z okupantem niemieckim, konspiracja, partyzantka, Powstanie Warszawskie.
Tak losy swojego pokolenia opisuje Krzysztof Kamil Baczyński, poeta (żołnierz AK), który poległ 4 sierpnia 1944 w Powstaniu Warszawskim:
Pokolenie
Do palców przymarzły struny
z cienkiego krzyku roślin.
Tak się dorasta do trumny,
jakeśmy w czasie dorośli.
Stanęły rzeki ognia
ścięte krą purpurową;
po nocach sen jak pochodnia
straszy obciętą głową.
Czegoż ty jeszcze? W mrozie
świat jest jak z trocin sypki.
Oczu stężałych orzech.
To śnieg, to nie serce tak skrzypi.
Każdy — kolumną jesteś,
na grobie pieśni własnych
zamarzły. Czegoż ty jeszcze?
To śmierć — to nie włosy blasku.
To soli kulki z nieba?
Czy łzy w krzemień twarzy tak wrosły?
Czy ziemia tak bólem dojrzewa,
jakeśmy w czasie dorośli?
Doświadczeniem, które ukształtowało osobowość przedstawicieli pokolenia Kolumbów, była II wojna światowa. Wielu z nich odebrała życie, ci którzy przeżyli musieli zmagać się z tym koszmarnym doświadczeniem do końca swoich dni (niektórzy nie radząc sobie z wojenną traumą popełnili samobójstwo). Nie wolno jednak zapominać, że ci młodzi ludzie próbowali w grozie wojny ocalić normalność. To była jedyna młodość jaką mieli i wbrew okrutnej rzeczywistości próbowali po prostu żyć. Pragnęli się rozwijać i kształcić (tajne nauczanie, samokształcenie), podejmowali pracę zarobkową (imali się różnych zajęć, które pozwalały zarobić na przeżycie). Mieli plany na przyszłość: wyobrażali sobie swoje życie po wojnie (jak się ułoży zawodowo i prywatnie). I wreszcie cieszyli się sobą, zawiązywali przyjaźnie, przeżywali swoje pierwsze miłości (np. Alek i Basia: Jakżeż cudownie się czuli. Na długie popołudnia, a czasem o wczesnym świcie szli na spacery do lasu i tam gadali, gadali. Dziewczyna las i ciekawa rozmowa - czyż może być przyjemniejszy odpoczynek? Rozmawiali o wszystkim. O książkach i życiu. [...] Często też rozmawiali o przyszłości Alka).
Symboliczna w kontekście "ocalenia normalności" jest historia kurtki Alka. Marzył o czarnej skórzanej kurtce i swoje marzenie zrealizował.
Krótka historia kurtki Alka:
marzenie Alka o skórzanej kurtce,
kupienie kurtki od ulicznego sprzedawcy,
entuzjazm chłopca i dezaprobata Basi,
podziw przyjaciół,
wypożyczanie kurtki kolegom na akcje,
kolejne zniszczenia kurtki (przestrzelenie, rozdarcie o druty kolczaste, splamienie krwią),
śmierć jednego z kolegów, utrata kurtki.
Kurtka przepadła, zawieruszyła się w wojennej rzeczywistości. Tak samo wojna upomniała się o młodość i życie bohaterów, przerywając ich plany i pozbawiając marzeń o normalności.
O czym są Kamienie na szaniec? Zerknijcie na poniższą grafikę. Na pewno moglibyście dodać coś od siebie.
